Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण प्रयोग Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.
Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग
12th Marathi Guide व्याकरण प्रयोग Textbook Questions and Answers
कृती
1. खालील वाक्यांतील प्रयोग ओळखा.
प्रश्न 1.
(a) मुख्याध्यापकांनी इयत्ता दहावीच्या गुणवंत विदयार्थ्यांना बोलावले.
(b) कप्तानाने सैनिकांना सूचना दिली.
(c) मुले प्रदर्शनातील चित्रे पाहतात.
(d) तबेल्यातून व्रात्य घोडा अचानक पसार झाला.
(e) मावळ्यांनी शत्रूस युद्धभूमीवर घेरले.
(f) राजाला नवीन कंठहार शोभतो.
(g) शेतकऱ्याने फुलांची रोपे लावली.
(h) आकाशात ढग जमल्यामुळे आज लवकर सांजावले.
(i) युवादिनी वक्त्याने प्रेरणादायी भाषण दिले..
(j) आपली पाठ्यपुस्तके संस्कारांच्या खाणी असतात.
उत्तर :
(a) भावे प्रयोग
(b) कर्मणी प्रयोग
(c) कर्तरी प्रयोग
(d) कर्तरी प्रयोग
(e) भावे प्रयोग
(f) कर्तरी प्रयोग
(g) कर्मणी प्रयोग
(h) भावे प्रयोग
(i) कर्मणी प्रयोग
(j) कर्तरी प्रयोग.
2. सूचनेनुसार सोडवा
प्रश्न अ.
कर्तरी प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) गुराख्याने गुरांना विहिरीपासून दूर नेले.
(b) सकाळी तो सरावासाठी मैदानावर गेला. [✓]
(c) विदयार्थ्यांनी कार्यक्रमाच्या सुरुवातीला स्वागतगीत गायले.
उत्तर :
(b) सकाळी तो सरावासाठी मैदानावर गेला. [✓]
प्रश्न आ.
कर्मणी प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) सुजाण नागरिक परिसर स्वच्छ ठेवतात.
(b) शिक्षकाने विदयार्थ्यास शिकवले.
(c) भारतीय संघाने विश्वचषक स्पर्धा जिंकली. [✓]
उत्तर :
(c) भारतीय संघाने विश्वचषक स्पर्धा जिंकली. [✓]
प्रश्न इ.
भावे प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) आज लवकर सांजावले.
(b) त्याने कपाटात पुस्तक ठेवले. [✓]
(c) आम्ही अनेक किल्ले पाहिले.
उत्तर :
(a) आज लवकर सांजावले. [✓]
Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण प्रयोग Additional Important Questions and Answers
प्रश्न 1.
उदाहरण वाचा. कृती करा : विदयार्थी पाठ्यपुस्तक आवडीने वाचतो.
(१) वाक्यातील क्रियापद. → [ ]
(२) पाठ्यपुस्तक आवडीने वाचणारा तो कोण? → [ ]
(३) वाचले जाणारे ते काय? → [ ]
(४) वरील वाक्यातील क्रिया कोणती? → [ ]
उत्तर :
(१) वाचणे
(२) विदयार्थी
(३) पाठ्यपुस्तक
(४) वाचण्याची
पुढील वाक्य नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष दया :
- समीर पुस्तक वाचतो.
- वरील वाक्यात ‘वाचतो‘ हे क्रियापद आहे. त्यात वाचण्याची क्रिया दाखवलेली आहे.
- वाचण्याची क्रिया समीर करतो.
- वाचण्याची क्रिया पुस्तकावर घडते आहे.
जो क्रिया करतो, त्याला कर्ता म्हणतात. म्हणून समीर हा कर्ता आहे. ज्यावर क्रिया घडते, त्याला कर्म म्हणतात. म्हणून पुस्तक हे कर्म आहे.
म्हणून,
| वाक्यात क्रियापदाचा काशी व कर्माशी लिंग-वचन-पुरुष याबाबतीत जो संबंध असतो, त्या संबंधाला प्रयोग म्हणतात. |
मराठीत प्रयोगाचे मुख्य तीन प्रकार आहेत :
- कर्तरी प्रयोग
- कर्मणी प्रयोग
- भावे प्रयोग.
कर्तरी प्रयोग
प्रश्न 1.
पुढील उदाहरणे वाचून कृती करा :
उत्तर :
(१) कर्त्याचे लिंग बदलले.
(२) कर्त्याचे वचन बदलले.
(३) कर्त्याचा पुरुष बदलला.
पुढील वाक्य नीट वाचा :
समीर पुस्तक वाचतो. (समीर कर्ता आहे.)
कर्त्याचे अनुक्रमे लिंग-वचन-पुरुष बदलू या.
- सायली पुस्तक वाचते. (लिंगबदल केला.)
- ते पुस्तक वाचतात. (वचनबदल केला.)
- तू पुस्तक वाचतोस. (पुरुषबदल केला.)
म्हणजे,
कर्त्याच्या लिंग, वचन व पुरुष बदलामुळे अनुक्रमे वाचतो हे क्रियापद → वाचते, वाचतात, वाचतोस असे बदलले. म्हणजेच कर्त्याप्रमाणे क्रियापद बदलले.
| जेव्हा कर्त्याच्या लिंग-वचन-पुरुषाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो. |
कर्तरी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- कर्ता प्रथमा विभक्तीत असतो. (प्रत्यय नसतो.)
- कर्म असल्यास ते प्रथमा किंवा द्वितीया विभक्तीत असते.
- कर्तरी प्रयोगातील क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते.
- क्रियापद कर्त्याच्या लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे बदलते.
कर्मणी प्रयोग
प्रश्न 1.
पुढील उदाहरणे वाचून कृती करा :
उत्तर :
(१) कर्माचे लिंग बदलले.
(२) कर्माचे वचन बदलले.
पुढील वाक्य नीट वाचा :
समीरने पुस्तक वाचले. (पुस्तक कर्म आहे.)
कर्माचे लिंग व वचन बदलू या.
- समीरने गोष्ट वाचली. (लिंगबदल केला.)
- समीरने पुस्तके वाचली. (वचनबदल केला.)
म्हणजे,
कर्माच्या लिंग-वचन बदलामुळे अनुक्रमे वाचले हे क्रियापद → वाचली, असे बदलले.
म्हणजेच कर्माप्रमाणे क्रियापद बदलले.
| जेव्हा कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा कर्मणी प्रयोग होतो. |
कर्मणी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- (१) कर्ता बहुधा तृतीयेत असतो. (प्रत्यय असतो.)
- (२) कर्म नेहमी प्रथमा विभक्तीत असते. (प्रत्यय नसतो.)
- (३) कर्मणी प्रयोगातील क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते.
- (४) क्रियापद कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे बदलते.
भावे प्रयोग
प्रश्न 1.
पुढील वाक्यात रोखणे क्रियापदाचे योग्य रूप लिहा :
(a) सैनिकाने शत्रूला सीमेवर ………………………………..
(b) सैनिकांनी शत्रूला सीमेवर ………………………………..
(c) सैनिकांनी शत्रूना सीमेवर ………………………………..
उत्तर :
(a) रोखले
(b) रोखले
(c) रोखले.
प्रश्न 2.
पुढील वाक्यात बांधणे या क्रियापदाचे योग्य रूप लिहा :
(a) श्रीधरपंतांनी बैलांना ………………………………..
(b) सुमित्राबाईंनी गाईला ………………………………..
(c) त्याने घोह्याला ………………………………..
(d) आम्ही शेळ्यांना ………………………………..
उत्तर :
(a) बांधले
(b) बांधले
(c) बांधले
(d) बांधले.
पुढील वाक्य नीट पाहा :
समीरने पुस्तकास वाचले.
प्रथम कर्त्याचे लिंग-वचन बदलू या.
- सायलीने पुस्तकास वाचले. (लिंगबदल केला.)
- त्यांनी पुस्तकास वाचले. (वचनबदल केला.)
आता कर्माचे लिंग-वचन बदलूया.
- समीरने गोष्टीला वाचले. (लिंगबदल केला.)
- समीरने पुस्तकांना वाचले. (वचनबदल केला.)
म्हणजे,
कर्त्याच्या व कर्माच्या लिंग-वचन बदलाने क्रियापदाचे रूप बदलले नाही. ‘वाचले’ हेच क्रियापद कायम राहिले.
| जेव्हा कर्त्याच्या व कर्माच्या लिंग-वचन-पुरुषाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलत नाही, तेव्हा भावे प्रयोग होतो. |
भावे प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- कर्त्याला बहुधा तृतीया विभक्ती असते. (प्रत्यय असतो.)
- कर्म असल्यास द्वितीया विभक्तीत असते. (प्रत्यय असतो.)
- क्रियापद नेहमी तृतीयपुरुषी, नपुंसकलिंगी, एकवचनी असते. बहुधा ते एकारान्त असते.
- क्रियापद कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे बदलत नाही.
लक्षात ठेवा :
- समीर पुस्तक वाचतो. → कर्तरी प्रयोग
- समीरने पुस्तक वाचले. → कर्मणी प्रयोग
- समीर पुस्तकास वाचतो. → भावे प्रयोग