Maharashtra Board SSC Class 10 Sanskrit Question Paper 2024 with Answers Solutions Pdf Download.
SSC Sanskrit Question Paper 2024 with Answers Pdf Download Maharashtra Board
[अवधि: होरात्रयम्]
[गुणाङ्का: ८०]
सूचना :
(१) सर्वासु कृतिषु वाक्यानां पुनर्लेखनम् आवश्यकम् ।
(२) यथासूचनं आकलनकृतयः व्याकरणकृतयः आरेखितव्याः ।
(३) आकृतीनाम् आलेखनं मसीलेखन्या कर्तव्यम् ।
प्रथम : विभाग:- सुगमसंस्कृतम्
प्रश्न : १.
(अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत । (५ तः ४)
उत्तर:
१. सञ्चिका
२. अर्धोरुकम
३. शाकम्
४. तिन्त्रिणी आम्ला
५. उद्घाटयति
(आ) सङ्ख्या अक्षरैः / अङ्कैः लिखत । (३ तः २)
(१) १८
उत्तर:
१८- अष्टादश
(२) द्विनवतिः
उत्तर:
द्विनवतिः – ९२
(३) ६५
उत्तर:
६५ – पञ्चषष्टिः
(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत ।
| अ | आ |
| (१) विंशत्यधिक- सप्तवादनम् | २.५० |
| (२) सपाद नववादनम् | १०.४५ |
| (३) पादोन-एकादशवादनम् | ७.२० |
| (४) दशोन-त्रिवादनम् | ९.१५ |
उत्तर:
| अ | आ |
| (१) विंशत्यधिक- सप्तवादनम् | ७.२० |
| (२) सपाद-नववादनम | ९.१५ |
| (३) पादोन-एकादशवादनम् | १०.४५ |
| (४) दशोन-त्रिवादनम् | २.५० |
द्वितीयः विभाग:- गद्यम्
प्रश्न : २
(अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत । (२०)
किञ्चित्कालानन्तरं शृगालः मृगम् अवदत्, ‘वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रमस्ति । दर्शयामि त्वाम् ।’ तथा कृते मृगः प्रत्यहं तत्र गत्वा सस्यम् अखादत् । तद् दृष्ट्वा एकस्मिन् दिने क्षेत्रपतिना पाशः योजितः । तत्रागतः मृगः पाशैर्बद्धः । सः अचिन्तयत्, “इदानीं मित्राण्येव शरणं मम।” दूरात् तत् पश्यन् जम्बूकः मनसि आनन्दितः। सोऽचिन्तयत्, “फलितं मे मनोरथम् । इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि ।” मृगस्तं दृष्ट्वा अब्रवीत्, “मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम् । त्रायस्व माम् ।” जम्बूको दूरादेवावदत्, “मित्र, दृढोऽयं बन्धः । स्नायुनिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्पृशामि ?” इत्युक्त्वा सः समीपमेव वृक्षस्य पृष्ठत: निभृतं स्थितः ।
प्रदोषकाले मृगमन्विष्यम् काकस्तत्रोपस्थितः । मृगं तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच, “सखे! किमेतत् ?” मृगेणोक्तम्, “सुहृद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोऽहम्।”
(१) अवबोधनम् (४ त: ३)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
जम्बूकः मनसि आनन्दितः यतः ……….।
(१) मृगः पाशैः बद्धः ।
(२) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत् ।
उत्तर:
मृगः पाशैः बद्धः ।
(ख) कः कं वदति ?
“मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम् ।”
उत्तर:
मृगः जम्बूकं वदति ।
(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
क्षुद्रबुद्धिः कुत्र निभृतं स्थित: ?
उत्तर:
क्षुद्रबुद्धिः वृक्षस्य पृष्ठतः निभृतं स्थितः ।
(घ) एष: गद्यांश कस्मात् पाठात् उद्धृतः ?
उत्तर:
एष: गद्यांश: व्यसने मित्रपरीक्षा पाठात् उद्धृतः ।
(२) शब्दज्ञानम् । (३ तः २)
(क) गद्यांशात् २ पूर्वकालवाचक धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।
उत्तर:
२ पूर्वकालवाचक धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये-
- दृष्ट्वा
- उक्त्वा
(ख) प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
प्रदोषकाले मृगमन्विष्यन् काकः क्षेत्रे उपस्थितः ।
उत्तर:
कदा मृगमन्विष्यन् काकः क्षेत्रे उपस्थितः ?
(ग) लकारं लिखत ।
वने अस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रम् अस्ति ।
उत्तर:
वने अस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रम् अस्ति ।
लट्लकारः ।
(३) पृथक्करणम्।
क्रमेण योजयत ।
(क) क्षेत्रपतिना पाशयोजनम् ।
उत्तर:
क्षेत्रपतिना पाशयोजनम् ।
(ख) शृगालेन मृगाय सस्यपूर्ण क्षेत्रस्य दर्शनम् ।
उत्तर:
शृगालेन मृगाय सस्यपूर्ण क्षेत्रस्य दर्शनम्।
(ग) मृगस्य पाशबन्धनम् ।
उत्तर:
मृगस्य पाशबन्धनम् ।
(घ) मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम् ।
उत्तर:
मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम् ।
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
प्रसादः – (अग्रे आगत्य ) नमस्ते । अहं रसायनशास्त्रस्य छात्रः । प्राचीन भारतीयरसायनशास्त्रम् इति मम संशोधनक्षेत्रम् । तद्विषयकाः ग्रन्थाः संस्कृतभाषया लिखिताः । शालायां यद् संस्कृतावध्ययनं कृतं तस्य उपयुक्तताम् अहम् अधुना अवगच्छामि।
लीना – अहमपि भाषाशास्त्रम् अधीत्य बेङ्गलुरू इत्यत्र सॉफ्टवेअर क्षेत्रे भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्यं करोमि । संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति इति मे अनुभवः ।
तनुजा: – पार्श्वनिवेदनम् इति मे व्यवसायः । संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य उत्तमः अभ्यासः भवति । तेन अभिनये निवेदने च प्रभावः वर्धते । साम्प्रतं कलाक्षेत्रे कार्यरताः अस्मासु केचन भरतमुनेः नाट्यशास्त्रस्य अध्ययनं कुर्वन्ति ।
समीर: – भोः, भारतीयविद्यायाः नाम भारतीयत्त्वज्ञान योगशास्त्र इतिहास – स्थापत्यादिशास्त्राणाम् अध्ययनाय विदेशेष्वपि नैके जनाः उत्सुकाः । तदर्थं काश्चन दूरचित्रवाहिन्यः अपि सन्ति । तत्र संस्कृततज्ज्ञानम् आवश्यकता वर्तते । मम सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः ।
महोदया – अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम्। परं तस्य अनेन प्रकारेण उपयोजनं भवेदिति अस्माभिः नैव चिन्तितम् ।
(१) अवबोधनम्। (४ त: ३) [३]
(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । १
(१) अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं ……… कृतम्। (शालायां/गृहे)
उत्तर:
अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम् ।
(२) संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य …… अभ्यासः भवति । (उत्तमः / अन्तिमः)
उत्तर:
संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य उत्तमः अभ्यासः भवति ।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं किम् ?
उत्तर:
‘प्राचीन भारतीयरसायनशास्त्रम्’ इति प्रसादस्य संशोधन क्षेत्रम् ।
(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत । (१)
संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति ।
उत्तर:
संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति । – सत्यम् ।
(घ) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । (१)
मम सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः ।
उत्तर:
मम वयस्यः आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः ।
(२) शब्दज्ञानम् (३ तः २) (१)
(क) गद्यांशात् २ षष्ठीविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत । (१)
उत्तर:
(१) रसायनशास्त्रस्य
(२) मम
(ख) गद्यांशात् विशेषण चित्वा लिखत । (१)
(१) ………….. अभ्यास:
(२) …………. जनाः ।
उत्तर:
(१) उत्तमः अभ्यासः ।
(२) नैके जनाः ।
(ग) पूर्वपदं लिखतः ।
(१) नैव = ……….. + एव ।
उत्तर:
नैव = न + एव ।
(२) विदेशेष्वपि = ……… + अपि ।
उत्तर:
विदेशैष्वपि विदेशेषु + अपि ।
(३) पृथक्करणम्। (२)
(क) जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत । (२ तः १)
(१) वसन्तसेना दनिका – (बाहू प्रसार्य) एहि मे पुत्रक ! अनुकृतमनेन पितुः रूपम् । अथ किं निमित्तमेष रोदिति ?
रदनिका – एतेन प्रतिवेशिक – दारकस्य सुवर्णशकटिकया क्रीडितम् तेन च सा नीता, ततः पुनस्तां याचते ततो मया इयं मृत्तिकाशकटिका कृत्वा दत्ता । ततो भणति…’ रदनिके! किं मम एतया मृत्तिकाशकटिकया, तामेव सौवर्णशकटिकां देहि’ इति ।
उत्तर:
Vasantasena – (by spreading both arms) Come my child! He has imitated his father’s appearance. Well, why is he crying now ?
Radanika – He was playing with golden cart of their neighbour’s son. Now, he took it back. Hence, he is asking for the same cart. I prepared an earthen cart; and gave him. Well, he argues, “What is the use of this cart to me? Give me only that golden cart.”
वसंतसेना – (हात पसरुन) हो, माझ्या बाळा. हा अगदी वडिलांसारखा दिसतो. हा का म्हणून रडत आहे ?
रदनिका – हा शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळत होता. आणि तो ती घेऊन गेला. याने पुन्हा ती मागितल्यावर मी ही मातीची गाडी बनवून दिली. तर हा म्हणतोय, रदनिके, मला या मानीच्या गाडीचा काय उपयोग ? तीच सोन्याची गाडी दे.
(२) नदी (विपाट्) – कः खलु एषः मानवः ? अस्मान् किमर्थं वन्दते स्तौति च ? आर्य, किन्नामा भवान् ? कस्माद् अस्मान् आह्वयति ?
विश्वामित्र: – अयि मातः, विश्वामित्रो ऽहम् । दूरतः आयातः रथैः शकटैः च वयं सर्वे परतीरं गन्तुं समुत्सुकाः ।
उत्तर:
Vipata river – Who is this man indeed? Why does he salute us; and praise us? (Addressing Vishvamitra) Revered Sir ! What is your name ? (and). Why do you invoke us?
Vishvamitra – Holy mother, I am Vishvamitra. We have come from far off, in chariots and carts. We are eager to reach yonder bank.
नदी (विपाट्) – हा माणूस कोण आहे? आणि आम्हाला का नमस्कार करीन आहे? आणि आमची का स्तुती करत आहे? अरे भल्या माणसा, आपले नाव काय ? आम्हाला का बोलावीत आहात ?
विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र, रथ, गाडया यासकट दुरून आलेलो आहे. आम्ही सर्वजण दुसया तीराला जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (२ तः १) (२)
(१) ‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तर:
Arnav expresses amazement, while talking to father, upon noticing the extremely minute pollen grains in the hibiscus flower. He instructs him to examine the (inner) structure of those grains, with the help of microscope. He reports back to him that he was astonished after observing that structure.
There upon he comments, “The universe is made up of atoms; and atom is so subtle (minute) that it cannot be perceived even with the help of a microscope.” Upon this, Arnav asks, “What is atom ?”
In order to explain the idea/concept of subtlety of atom, he (father) asks him to bring rice grains from the kitchen.
विश्वाच्या उत्पत्तीविषयी प्रतिपादित केलेल्या सिद्धांतापैकी एक म्हणजे कणाद महर्षिंचा ‘परमाणु’ हा सिद्धांत. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या कणाद महर्षिच्या ग्रंथामध्ये त्यांनी परमाणुची व्याख्या स्पष्ट केलेली आहे. ‘स एव परमाणु’: या पाठात अर्णवच्या वडिलांद्वारे आपण परमाणुबद्दल अधिक माहिती संपादन करणार आहोत.
अर्णव नावाचा मुलगा बागेतील जास्वंदाचे फूल घेऊन त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत हे पाहत असतो. त्याच्या बडिलांच्या (जे विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत) आदेशावरून तो ते परागकण सूक्ष्मेक्षिकेमधून बघतो तेव्हा तो खूप आश्चर्यचकित होतो व त्याला कळले की त्या सूक्ष्म असलेल्या भागाला ‘परमाणु’ असे म्हणतात. त्याची याविषयी जाणून घेण्याची उत्सुकता बाढली व तो अधिक माहिती संपादन करण्यासाठी वयाच्या वडिलांना विचारतो. तेव्हा त्याला ‘परमाणु’ म्हणजे काय व तो कसा? हे सांगण्यासाठी त्याच्या वडिलांनी त्याला मूठभर तांदूळ आणायला सांगितले.
(२) दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्टयानि ज्ञायन्ते ?
उत्तर:
One of the most celebrated words of the great poet Kalidas is a beautiful depiction of the various emotional states of the human mind and heart. This extract reveals some aspects of king Dushyant’s nature.
Dushyant despite being a king, was modest and noble enough of gently accept the instructions of Vaikhanas regarding taking back the arrow which was intended for the hermitage deer. His sensitive nature is reflected through his instructions, to the charioteer when he tells him to keep the chariot away from the hermitage so it doesnot cause disturbance to the people staying there.
His decision to enter the hermitage in modest clothes too, reflects his sensitivity. He puts away his kingly robes and ornaments so that the people of the hermitage don’t feel intimidated.
Dushyant is respectful and obedient as he quickly accepts the invitation that Vaikhanas offers him regarding accepting the hospitality of the hermitage. Thus, king Dushyant is a reflection of noble qualities.
‘अभिज्ञानशाकुंतल’ ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. ‘अभिज्ञानशाकुंतल’ या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.
जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा नपस्वींच्या शब्दासशी वाण मागे होनो. रोघे, एक राजा असूनहीं तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची नम्रता सिद्ध करतो.
राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिठणन्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.
राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषण दिले असले तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोडचास स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.
तृतीयः विभाग:- पद्यम् (१८)
प्रश्न : ३.
(अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृती: कुरुत ।
तावद् भयाद्धि भेतव्यं यावद् भयमनागतम् ।
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ॥
यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्रलाघ्यस्तत्राल्पधीरपि ।
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ॥
वृथाभ्रमणकुक्रीडापरपीडापभाषणैः ।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत् ॥
(१) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टे कृतीः कुरुत (३ तः २) (२)
(क) पूर्णवाक्यने उत्तरं लिखत ।
आगतं भयं वीक्ष्यः नरः किं कुर्यात् ?
उत्तर:
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितम् कुर्यात् ।
(ख) विशेषण- विशेष्ययो- मेलनं कुरुत ।
| अ | आ |
| (१) भलाघ्यः | देशे |
| (२) निरस्तपादपे | भयम् |
| अल्पधीः |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (१) श्लाघ्यः | अल्पधीः |
| (२) निरस्तपादपे | देशे |
(ग) उत्तरपदं लिखत ।
(१) भयाद्धि = भयात् + ………. ।
उत्तर:
भयाद्धि = भयात् + हि ।
(२) एरण्डोऽपि एरण्ड: + ………. ।
उत्तर:
एरण्डोऽपि = एरण्डः + अपि ।
(२) पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत । (२)
उत्तर:
(आ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (२ तः १)
(१) ‘रे रे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तर:
‘रे रे चातक’ is a verse which is called अन्योति. It is addressed to the चातक bird but really speaking it is written to advise the needy person. The bird addressed is said to drink only the rain water. Many clouds are seen in the sky but not all are able to satisfy the bird. The dark clouds alone cater to or help it. Similarly, when a person is in difficulty he/she should judge wisely as to who would be able and willing to help him/her. It is of no use asking for help to those who would not help.
‘रे रे चातक’ ही एक अन्योति आहे. अन्योति हा सुभाषिवाचा एक प्रकार आहे. सुभाषिताचा अर्थ वरवर पाहताना वेगळा असतो. कोणाला नरी उद्देशून बोलणे असते. खोलवर जाऊन अर्थ वेगळा असतो. तो खोलवरचा, गर्भित अर्थ माणसाला उपदेश करणारा असतो. या श्लोकामध्ये कवी चातक पक्षाशी बोलतो आहे. चातक पक्ष्याबद्दल अशी एक समजूत आहे की तो फक्त पावसाच्या, पाण्याच्या थेंबावरच जगतो. कवी त्याला सांगतो, आहे की, एक क्षणभर थांब व माझे ऐक. आकाशात पुष्कळ ढग आहेत.
ते सगळे काही तुला पाणी देणार नाहीत. काही नुसतेच व्यर्थ गर्जना करतात. काहीच ढग पाऊस पडतात. त्यामुळे तुझी जी तीन-चार थेंबांची छोटीशी मागणी आहे ती काही प्रत्येक ढगासमोर करु नकोस.” याचा मथित किंवा गर्भित अर्थ असा की ज्या माणसाला एखाद्या गोष्टीची गरज असते, तो ती मागणी येता. जाता प्रत्येकाला करत असतो. देणारे लोक या जगात कमीच असतात हे लक्षात ठेवायला हवे.
(२) जटायुरावणयो: सङ्घर्षस्य वर्णनं कुरुत ।
उत्तर:
With an aim to prevent Ravana, from trying to abduct Seeta, Jatayu wounded him, by his sharp nails. He also shaltered Ravana’s bow, studded with pearls and gems. Thereby, enraged Ravana, brandished his sword and amputated Jatayu’s both wings and claws. At that juncture, Jatayu collapsed on the ground in half dead plight.
‘जटायुशौर्यम्’ हा वाल्मीकि रामायणातील अरण्यकांडातून घेतलेला पाठ असून त्यात जटायू व रावण यांच्यातील युद्धाचे वर्णन केले आहे. रावणाने बळजबरीने सीतेला पळविले त्यावेळी तिच्या मदतीला कोणीही नव्हते. तेव्हा जटायू या गिधाडाने रावणाला मोठी टक्कर दिली. सीतेच्या मदतीची हाक ऐकून जटायूने तिला विश्वास दिला. रावणालाही समजावण्याचा प्रयत्न केला. पण रावण मानला नाही. त्यावेळी जटायूने आपल्या अणकुचीदार नखांनी रावणाच्या शरीरावर सर्वत्र जखमा केल्या. रावणाकडे रत्ने व मोती जडवलेले धनुष्य होते. ते जटायूने आपल्या पायांनी मोडून टाकले. मात्र ज्यावेळी रावणाने त्याकडील तलवारीने त्याचे सर्व पंख छाटले आणि पायही कापले, तेव्हा मात्र जटायू मरणासन्न होऊन जमिनीवर पडला. अशाप्रकारे जटायू व रावणाच्या संघर्षाचे वर्णन केले आहे.
(इ) पद्ये शुद्धे पूर्ण च लिखत (क, ख तः १ ग, घ तः १) (६)
(क) प्रथमवयसि ………. विस्मरन्ति ॥
उत्तर:
प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्।
ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तं
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥
अथवा
(ख) अयं ……….. निर्धनो वा ॥ (२)
उत्तर:
अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि ।
धनं जनेभ्यः किं याचतेऽयम्
न याचको वा न च निर्धनो वा ॥
(ग) उत्तमो …….. प्रजायते ॥
उत्तर:
उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते ।
सुवर्णेन ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ॥
अथवा
(घ) घटं ……… भवेत् ॥ (२)
उत्तर:
घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम् ।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ॥
(ई) अन्वयं पूरयत।
……………….. पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः ……….. ‘निहितभारा : नारिकेला : आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्य:) अनल्पास्वादं …… ददति साधवः कृतम् ……… न हि विस्मरन्ति ।
उत्तर:
प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा : नारिकेला : आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्यः ) अनल्पास्वादं जलं ददति । साधवः कृतम् उपकारं न हि विस्मरति ।
(उ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत । (३ तः २)
(१) अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्रं पठेत्सदा ।
सर्वविधसुविद्यार्थं वाचनमुपकारकम् ॥
उत्तर:
One shoud indeed read newspapers for uptodate knowledge. Reading is beneficial for all types of learning.
(२) यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम् ।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः ॥
उत्तर:
Just as the sun illuminates the entire earth/universe; humanity is the only virtue that illuminates all the religions.
ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य सगळ्या जगाला प्रकाशित करतो न्यायप्रमाणे माणुसकीचा एकच गुण सगळ्या सगधर्मांना प्रकाशित करतो.
(३) वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः ।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः ।
उत्तर:
Valmiki, Vyas, Bana and other such poets and scholars of the past teach them who are engrossed in reading.
जे नेहमी वाचनात रमतात, त्यांना वाल्मीकी, बाण, व्यास वगैरे प्राचीन विद्वान् कवी सतत शिकवितात.
चतुर्थः विभागः- लेखनकौशलम्
प्रश्न : ४.
(अ) धातूनाम् अव्ययानां च विशिष्टविभक्तेः उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत । (६ तः ४) (४)
(क) उभयतः
उत्तर:
उभयतः – गोपाः कृष्णम् उभयतः तिष्ठन्ति ।
(ख) ऋते
उत्तर:
ऋते – आरोग्यात् ऋते कुतः सुखम् ?
(ग) कृते
उत्तर:
कृते – रुग्णस्य कृते औषधम् आवश्यकम् ।
(घ) वि + तु (१ प. प.)
उत्तर:
वि + तू (१ प. प.) – गुरुः प्राज्ञे विद्यां वितरति ।
(च) रुच् (१ आ. प.)
उत्तर:
रुच् (१ आ. प.) – गणेशाय मोदका रोचन्ते ।
(छ) रक्ष (१ प. प.)
उत्तर:
रक्ष (१ प. प.) – सैनिकाः शत्रुभ्यः देशं रक्षन्ति ।
अथवा
संस्कृतानुवादं कुरुत (६ त: ४)
(१) विद्यार्थी प्रश्न विचारतात.
विद्यार्थी प्रश्न पूछते हैं।
Students ask questions.
उत्तर:
छात्रा : प्रश्नं पृच्छन्ति ।
(२) मी उद्या वही आणेन.
कल मैं कापी लाऊँगी।
Tomorrow I will bring the note-book.
उत्तर:
अहं श्वः लेखनपुस्तिकां आनयामि ।
(3) सूर्योदयाच्या वेळी सूर्याचा रंग लाल असतो.
सूर्योदय के समय सूर्य का रंग लाल होता है।
The colour of the Sun is red at the time of sunrise.
उत्तर:
सूर्योदयसमये सूर्यस्य वर्णः रक्तः भवति ।
(४) पशु घनदाट अरण्यात राहतात.
पशु घने जंगल में रहते हैं।
Animals live in the dense forest.
उत्तर:
पशवः निबिडे अरण्ये निवसन्ति ।
(५) ती वाचनालयात जाऊन वाचते.
वह पुस्तकालय जाकर पढ़ती है।
Having gone to library she reads.
उत्तर:
सा ग्रन्थालयं गत्वा पठति ।
(६) तुम्हीं (दोघे) बागेत जा.
तुम (दोनों) बगीचे में जाओ ।
(Both of) you go to the garden.
उत्तर:
युवां उद्यानं गच्छतम् ।
(आ) ५/७ वाक्यात्मकं निबन्धं लिखत । (३ तः १)
(१) मम प्रियः कविः ।
उत्तर:
मम प्रियः कविः
नैकेः प्रथितयशोभिः कविभिः स्वेषां काव्यकृतिभिः संस्कृतभाषा अलङ्कृता । परं तेषु कविकुलगुरुः कालिदासः श्रेष्ठः इति मे मतम् ।
कालिदासेन ‘रघुवंशम्’, ‘कुमारसम्भवम्’ च इति द्वे महाकाव्ये विरचिते । तस्य ‘मेघदूतम्’, ‘ऋतुसंहारम्’, इति खण्डकाव्ये प्रसिद्धे। तेन ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’, ‘मालविकाग्निमित्रम् इति नाटकानि । विरचितानि । कालिदासस्य उपमाकौशल्यम् अतीव चेतोहरि । अतः एव ‘उपमा कालिदासस्य’ उच्यते । कालिदासेन तुल्यः कविः ‘न भूतो न भविष्यति’ इति मे मतम् ।
(२) भारतीयं प्रसिद्धं स्थलम् ।
उत्तर:
भारतीयं प्रसिद्धं स्थलम् ।
गतवर्षे अहं मम कुटुम्बीयै: सह कन्याकुमारीस्थितं विवेकानन्दस्मारकं दृष्टवान् । रामेश्वरदर्शनं कृत्वा वयं सर्वे नौकया विवेकानन्द शिलायां विराजमानं भव्यं स्मारकं द्रष्टुम् उत्सुकाः आस्म। एकस्यां शिलायामुपविश्य विवेकानन्दमहोदयेन यानधारणा कृता । तेषां जन्मशताब्दिवर्षे तेषां सन्मानार्थम् एतद् स्मारकं निर्मितम् । विवेकानन्दस्य प्रतिमा, ध्यानमण्डप सभामण्डपः, इत्यादयः स्मारकस्य विभागाः प्रेक्षणीयाः । एतत् स्थलं प्रत्येकं भारतीयेन अवश्यं द्रष्टव्यम् ।
(३) मम प्रियः उत्सवः ।
उत्तर:
भारतेषु विविधाः उत्सवाः प्रचलन्ति । तत्र दीपोत्सवः मम प्रियः उत्सवः । एषः उत्सव: अश्विनमासस्य वद्यपक्षस्य द्वादशीत: कार्तिकमासे शुक्लपक्षस्य द्वितीयां पर्यन्नं प्रचलति ।
एतस्मिन उत्सवे सर्वत्र दीपानाम् आवलय: मिष्टान्नभोजनं नूतनवस्त्राणां परिधारणं च भवति । रङ्गावलिभिः ग्रहाणि अन्नङ्कुर्वन्ति । बालाः स्फोटकान् स्फोटयन्नि । एवम् एषः उत्सवः हर्षोत्सवः खलु । ननु उत्सवप्रिया हि मानवाः ।
अथवा
साहाय्यक- शब्दानाम् आधारेण ५ / ७ वाक्यात्मकं चित्रवर्णनं कुरुत ।
(मञ्जूषा – विक्रीणाति, दर्शयति यच्छति, पश्यति, खादति धरति, गृह्णाति)
उत्तर:
विपणेः एतद् दृश्यम् । चित्रेऽस्मिन् जनाः विविध-वस्तु क्रयणे रताः सन्ति । बालकः पुस्तकभाण्डारात् पुस्तकं स्वीकरोति । पितामहस्य हस्ते एक: स्यूतः अस्ति । एकः विक्रेता वायुकोषान् स्वीकृत्य तिष्ठति । क्रीडनक आपणे नैकानि क्रीडनकानि पुत्तलिकाश्च दृश्यन्ते । एकः बालकः पयोहिमं खादति । व्यापृत- कालस्य इदं दृश्यम् सत्यमेव मनोहरम्।
पञ्चमः विभाग:- भाषाभ्यासः (१७)
प्रश्न : ५.
(अ) तालिकापूर्ति कुरुत ।
(१) नामतालिका। (६ तः ४)
उत्तर:
नामतालिका ।
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् विभक्तिः
राजा राजानौ राजान: प्रथमा
पित्रा पितृभ्याम् पितृभिः तृतीया
वणिजः वणिजो: वणिजाम् षष्ठी
(२) सर्वनामतालिका। (६ तः ४)
उत्तर:
सर्वनामतालिका।
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् विभक्तिः
सर्वाम् सर्वे सर्वाः द्वितीया
महयम्-मे आवाभ्याम्-नौ अस्मभ्यम्-नः चतुर्थी
भवतः भवद्भ्याम् भवद्भ्यः पञ्चमी
(३) क्रियापदतालिका। (६ तः ४)
उत्तर:
क्रियापदतालिका।
लकार: एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् पुरुषः
लोट् यच्छतु यच्छताम् यच्छन्तु प्रथमः पुरुषः
लट् भाषसे भाषेथे भाषध्वे मध्यमः पुरुषः
लृट् करिष्यामि करिष्यावः करिष्यामः उत्तमः पुरुषः
(४) धातुसाधित विशेषण तालिका । (६ तः ४)
उत्तर:
धातुसाधित-विशेषण- तालिका ।
(आ) निर्दिष्टा: कृतीः कुरुत। (४ तः ३)
(१) योग्यं रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत । (५ तः ३)
(क) ……….. (१) दिने शङ्करः स्नानार्थं पूर्णानदीं गतः । (सङ्ख्यावाचकम्)
उत्तर:
एकस्मिन् दिने शङ्करः स्नानार्थं पूर्णानदीं गतः ।
(ख) श्रीकृष्ण देवक्याः’ ……….. (८) अपत्यम् । (क्रमवाचकम्)
उत्तर:
श्रीकृष्णः देवक्याः अष्टमम् अपत्यम् ।
(ग) सप्ताहस्य ……….. (३) संस्कृतवर्गः भवति । (आवृत्तिवाचकम् )
उत्तर:
सप्ताहस्य त्रिवारं संस्कृतवर्गः भवति ।
(घ) भोजने ………. (६) रसेषु मधुर रसः मम प्रियः । (सङ्ख्यावाचकम्)
उत्तर:
भोजने षट्सु रसेषु मधुरः रसः मम प्रियः ।
(च) वर्षस्य ………… (४) परीक्षा भवति । (आवृत्तिवाचकम्)
उत्तर:
वर्षस्य चतुर्वारं परीक्षा भवति ।
(२) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत । (५ तः ३)
| समस्तपदम् | विग्रहः | समासनाम |
| (क) चिन्ताकुल: | चिन्तया आकुलः । | ……… |
| (ख) ……. | पुस्तकस्य पठनम् । | षष्ठी – तत्पुरुषः । |
| (ग) शुकसारिकाः | ………। | इतरेतरद्वन्द्वः । |
| (घ) अरुचि: | ………। | नञ्-तत्पुरुषः । |
| (च) …….. | भरतः नाम मुनिः । | कर्मधारयः । |
उत्तर:
| समस्तपदम् | विग्रहः | समासनाम |
| (क) चिन्ताकुल: | चिन्तया आकुलः । | तृतीया – तत्पुरुष । |
| (ख) पुस्तकपठनम् | पुस्तकस्य पठनम् । | षष्ठी – तत्पुरुषः । |
| (ग) शुकसारिकाः | शुकाः च सारिका: च। | इतरेतर- द्वन्दवः । |
| (घ) ‘अरुचि | न रुचिः । | नञ्-तत्पुरुषः । |
| (च) भरतमुनिः | भरतः नाम मुनिः । | कर्मधारयः । |
(३) समानार्थक शब्दान् / विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत । (५ तः ३)
(क) मित्रम् = ……….।
उत्तर:
मित्रम् = वयस्यः ।
(ख) प्रसन्नः × ………।
उत्तर:
प्रसन्नः × अप्रसन्नः ।
(ग) धनुः = ………..।
उत्तर:
धनुः = चापम् ।
(च) प्राक् × ………
उत्तर:
प्राक् = अनन्तरम् ।
(घ) विपुलम् × ………
उत्तर:
विपुलम् = अल्पम् ।
(४) सूचनानुसारं कृती: कुरुत। (५ त : ३) (३)
(क) सर्वे धर्मा: मानवतागुणं शंसन्ति। (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तर:
सर्वे: धर्मो : मानवतागुणः प्रशस्यते ।
(ख) भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा तस्य पुरतः प्रकटिता अभवत्। (पूर्वकालवाचक त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तर:
भूमिः स्त्रीरूपं अधारयत् तस्य पुरतः च प्रकटिता अभवत् ।
(ग) त्वं किम् इच्छसि। (‘त्वम्’ इत्यस्य स्थाने ‘भवान्’ इति योजयत ।)
उत्तर:
भवान् किम् इच्छति ?
(घ) जना न सन्तुष्टाः । (एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तर:
जनः न सन्तुष्टः ।
(च) मिहिर आदित्यं पातयति । (णिजन्तं निष्कासयत ।)
उत्तर:
आदित्यः पतति ।
षष्ठः विभागः – अपठितम् । (८)
प्रश्न : ६
(अ) गद्यांशं पठित्वा कृतीः कुरुत । (६ तः ४) (४)
चितौडस्य नृपः वीरवर : महाराणाप्रताप : बाल्यात्प्रभृति निर्भयः उदारश्च आसीत् । यदा सः राजा अभवत् तदा सः प्रतिज्ञाम् अकरोत्, “तावदहं सुखानि न सेविष्ये यावद् मम देशः स्वतन्त्रः न भवति ।” परेषाम् ऐश्वर्येण सुखसाधनैः स न कदापि संमोहितः । तस्य मनः नित्यं स्वातन्त्र्यंयप्राप्तेः विचारै: व्यापृतमासीत् । युद्धभूमौ मृत्युसमयेऽपि स देशस्य स्वतन्त्रताविषये चिन्तयति स्म मनसा स्मरामः तं महान्तं देशभक्तम् ।
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत।
चितौडस्य नृपः कः ? (२)
उत्तर:
चितौडस्य नृपः वीरवर : महाराणाप्रतापः ।
२. प्रतिपदिकं लिखत । (२)
(क) सुखानि
(ख) तस्य ।
उत्तर:
(क) सुखानि – सुख (नाम)
(ख) तस्य तद् (सर्वनाम)
३. वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत ।
परेषाम् ऐश्वर्येण सुखसाधनैः स संमोहितः । (२)
उत्तर:
परेषाम् ऐश्वर्येण सुखसाधनैः स संमोहितः ।
४. माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत ।
युद्धभूमौ मृत्युसमयेऽपि स देशस्य स्वतन्त्रताविषये चिन्तयति स्म । (२)
उत्तर:
युद्धभूमीवर मृत्युच्यावेळी सुद्धा तो देशाच्या स्वतन्त्रतेविषयी विचार करत होता.
He was thinking for freedom of country even when he was dying on battlefield.
५. गद्यांशात् प्रथमा विभक्त्यन्तपदं चिनुत लिखत च । (२)
उत्तर:
प्रथमा विभक्त्यन्तपदं नृपः ।
६. कारकपरिचयं कुरुत |
मनसा स्मरामः तं महान्तं देशभक्तम् । (२)
उत्तर:
मनसा-करणकारकम् ।
(आ)
१. पद्यांश पठित्वा निर्दिष्टे कृतीः कुरुत ।
नमामि शारदां देवीं विद्यारम्भे सुमङ्गलाम् ।
नरः तस्याः प्रसादेन पाण्डित्यं लभते सदा ॥
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (२ तः १) (१)
(१) नरः शारदायाः प्रसादेन किं लभते ?
(२) कविः का नमति ?
उत्तर:
(१) नरः शारदायाः प्रसादेन पाण्डित्यं लभते ।
(२) कविः शारदां देवीं नमति ।
(ख) समानार्थकं शब्दं लिखत ।
शारदा = ………..
२. पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।
शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा ।” (२)
ऊहापोह : अर्थविज्ञानं तत्वज्ञानं च धीगुणाः ॥
उत्तर:
शारदा = सरस्वती ।
