Class 7 Marathi Balbharati Chapter 19 Question Answer धोंडा

Students can find the best Marathi Balbharati Class 7 Solutions and Chapter 19 Question Answer धोंडा for exam preparation.

Std 7 Marathi Balbharati Chapter 19 Question Answer धोंडा

Maharashtra Board Solutions Class 7 Marathi Balbharati Chapter 19 धोंडा

धोंडा Question Answer

प्रश्न १.
खालील आकृत्या पूर्ण करा.

(अ)

उत्तर:
१. खोडकर
२. जिज्ञासू
३. चलाख
४. चाणाक्ष
५. हुशार

(आ)

उत्तर:
१. गुळगुळीत दिसणारा
२. स्पर्शाला खरखरीत
३. चेंडूसारखा उड्या मारणारा
४. प्रखर प्रकाश फेकणारा
५. अंधूकशी चकाकी असणारा

(इ)

उत्तर:
१. धोंडे परग्रहावरील सजीव प्राणी होते.
२. आपल्यापेक्षा कित्येक पटीने ते बुद्धिमान होते.
३. असेच धोंडे अमेरिकेच्या एका प्रांतात सापडले.
४. या धोंड्यांमध्ये पृथ्वीवरील सजीवांबरोबरच दगडासारख्या निर्जीव वस्तूही गिळंकृत करण्याची क्षमता होती.
५. त्यांची प्रजनन क्षमता वाढून त्यांच्यापासून दुसऱ्या धोंड्यांची निर्मिती होऊ लागली होती.

प्रश्न २.
हे केव्हा घडले ते लिहा.

(अ) राजूला नवीन धोंड्याची गंमत वाटली.
उत्तर:
राजूला एक गुळगुळीत दिसणारा, स्पर्शाला खरखरीत असणारा धोंडा सापडला. कमी बलाने फेकला तरीही तो चेंडूप्रमाणे उड्या मारत, एखादया खोडकर मुलाने उड्या मारत पळावे त्याप्रमाणे पूर्वीपेक्षा अधिक उंच उड्या मारत जाऊन अचानक थांबला. ते पाहून राजूला नवीन धोंड्याची गंमत वाटली.

(आ) प्रखर प्रकाशातही राजूचे आईबाबा झोपले होते.
उत्तर:
राजू मध्यरात्री उठला असताना ड्रॉवरमध्ये ठेवलेला धोंडा हिऱ्यासारखा चमकत होता. त्यापासून विशिष्ट प्रकारच्या लहरी निघत होत्या. त्यावेळी राजूचे आईबाबा प्रखर प्रकाशातही झोपले होते.

(इ) राजूच्या मेंदूवर झोपेचा अंमल चढू लागला ?
उत्तर:
एका धोंड्यापासून दुसऱ्या धोंड्याची निर्मिती झाल्यानंतर त्या धोंड्याचा प्रकाश हळूहळू लुप्त होऊ लागला, तेव्हा राजूच्या मेंदूवर झोपेचा अंमल चढू लागला.

प्रश्न ३.
चकाकणारा दगड सापडल्यानंतर राजूची झालेली मन:स्थिती, याबाबतचे वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
शाळेतून घराकडे जाताना गुळगुळीत दिसणारा; पण स्पर्शाला खरखरीत असणारा दगड राजूला सापडला. मुळातच जिज्ञासू असल्याने व विविध प्रकारचे दगड गोळा करण्याचा व त्यांच्याबरोबर खेळण्याचा छंद असल्यामुळे राजूला त्या दगडातील वेगळेपणा जाणवला. तो फेकला असता इतर दगडांप्रमाणे घरंगळत न जाता चेंडूप्रमाणे उड्या मारत पुढे अचानक थांबल्याने त्याला आश्चर्य वाटले.

थोड्या भीतीने त्याने तो धोंडा व इतर सामान्य धोंड्यांमधील फरकाचा अंदाज घेतला आणि नवे खेळणे मिळाले म्हणून त्याला खूप आनंदही झाला. काहीतरी वस्तू आपल्या संग्रहात जमा झाल्याने काहीशा कुतूहलाने आणि आनंदाने त्याने तो चकाकणारा दगड घरी नेला. या गमतीदार वस्तूमागे नक्की कोणते रहस्य लपले आहे हे जाणण्याची उत्सुकता त्याच्या मनात जागृत झाली होती.

प्रश्न ४.
राजूला दगड सापडल्यापासून त्याला शास्त्रज्ञ भेटेपर्यंत घडलेल्या गोष्टी क्रमाने लिहा.
उत्तर:
अ. शाळेतून घरी परतताना राजूला एक गुळगुळीत दिसणारा; पण खरखरीत असणारा व रात्री चमकणारा एक आगळावेगळा दगड सापडला.
आ. तो भिरकावला असता इतर दगडांप्रमाणे घरंगळत न जाता तो चेंडूप्रमाणे उड्या मारत जाऊन अचानक थांबला.
इ. राजूच्या मनात भीती, आश्चर्य, गंमत या सगळ्या भावनांचा कल्लोळ झाला.
ई. राजूने हा दगड घरी नेऊन तो आपल्या टेबलच्या ड्रॉवरमध्ये इतर दगडांच्या सोबतीला ठेवला. सकाळी पाहिले असता त्याच्या सोबतचे दगड गायब झाले होते व तो धोंडा किंचित फुगीर व वजनाने जड वाटू लागला होता.
उ. त्या दिवशी रात्री राजू स्वप्नातून जागा होताच त्याला ड्रॉवरच्या फटीतून प्रकाश येताना दिसला. त्याने आईबाबांना उठवण्याचा प्रयत्न केला; मात्र दोघांनाही जाग आली नाही.
ऊ. चुंबकाकडे आकर्षित होतात तसे तो त्या टेबलाकडे आकर्षित झाला. आत पाहिले असता तो धोंडा पूर्णपणे प्रकाशमय झाला होता. धोंडा वेडावाकडा होऊ लागला व त्यापासून दुसऱ्या एका लहान धोंड्याची निर्मिती झाली. हे पाहून राजू धास्तावला.
ए. थोड्या वेळात प्रकाश लुप्त होऊ लागला तसा राजूवर झोपेचा अंमल चढू लागला.
ऐ. राजूने सकाळी पाहिले असता, तो मोठा धोंडा व लहान धोंडा पाहून रात्री घडलेल्या प्रकाराची त्याला खात्री पटली.
ओ. त्याने शाळेत शिक्षकांना, मित्रांना सांगण्याचा प्रयत्न केला; पण नेहमीप्रमाणे हा राजूचा विचित्रपणा असेल म्हणून सर्वांनी त्याला टाळले.
औ. त्याच दिवशी शाळेत विज्ञान कथाकार श्री. अनिल घोटे यांचे व्याख्यान होते, ज्यात त्यांनी अंतराळासोबत परग्रहावरील जीवसृष्टीसंबंधीची कथा सांगितली, त्यामुळे राजू अधिक अस्वस्थ झाला.
अं. राजूने आपल्या बाबांसोबत डॉ. घोटेंना भेटून झालेला प्रकार सांगितला व डॉ. घोटेंनी त्यांची भेट डॉ. कसबे व डॉ. पंडित यांच्याशी घालून दिली.

प्रश्न ५.
चौकसपणा व जिज्ञासूवृत्ती हे गुण तुम्हांला महत्त्वाचे वाटतात का? का ते सांगा.
उत्तर:
चौकसपणा व जिज्ञासूवृत्ती या मानवाच्या अंगी असलेल्या गुणांमुळे नव्या शोधांचा जन्म होतो. कोणत्याही गोष्टीच्या मुळाशी जाऊन ती तशी का? तिचं वेगळेपण, तिची वैशिष्ट्ये हे सगळं जाणून घेतले तरच नव्या गोष्टी प्रकाशात येतात. दैनंदिन जीवन जगत असताना अनेक लहान लहान गोष्टींमागील कारणे शोधली असता, त्यासंदर्भातील नवे आयाम, नव्या बाजू लक्षात येण्यास मदत होते. प्रसंगी त्यांच्या उपयोगाने अनेक संकटांवर मात करणेही शक्य होते, म्हणूनच चौकसपणा व जिज्ञासूवृत्ती ही सर्व शोधांमागे कार्यरत असणारी महत्त्वाची विचारप्रवृत्ती आहे.

खेळूया शब्दांशी

• कंसातील शब्द योग्य ठिकाणी वापरून रिकाम्या जागा पूर्ण करा.
(करडा, विचारशृंखला, अस्वस्थता, घालमेल)

(अ) लेखकाची …….. तुटल्यामुळे त्यांना खूप राग आला.
(आ) शिक्षकांचा …….. कटाक्ष बघून विदयार्थी एकदम शांत बसले.
(इ) वार्षिक परीक्षेचा निकाल जाहीर होताना संजयच्या मनात प्रचंड ……… होत होती.
(ई) रामरावांची ……… बघून त्यांना ताबडतोब दवाखान्यात भरती केले.
उत्तर:
(अ) विचारशृंखला
(आ) करडा
(इ) घालमेल
(ई) अस्वस्थता

खेळ खेळूया.

• खाली दिलेल्या चौकटींत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

उत्तर:
अतिशहाणा त्याचा बैल रिकामा.
एक ना धड भाराभर चिंध्या.
ऐकावे जनाचे करावे मनाचे.

लिहिते होऊया.

• राजूला ज्याप्रमाणे अनोखा धोंडा सापडला, त्याप्रमाणे तुम्हांला कधी वेगळ्या वस्तू सापडल्या का? त्या कोणत्या?
उत्तर:
दिवाळीच्या सुट्टीत मी आई – बाबांबरोबर समुद्रकिनारी गेलो होतो. तिथे छान पाण्यात खेळताना वेळ कसा जात होता ते कळत नव्हतं. अचानक वाळूत रुतलेल्या एका सुंदर वस्तूने माझे लक्ष वेधून घेतले. उत्सुकतेपोटी मी जाऊन थोडी वाळू खोदून ती बाहेर काढली. तो छान, मोठ्या;आकाराचा, पांढरा, नारंगी, राखाडी अशा रंगांनी नटलेला शंख होता.

मोह न आवरल्याने मी तो शंख घरी आणला. खेळताखेळता तो कानाला लावला तर त्यातून छान आवाज येत होता. आजीच्या सांगण्यावरून मी तो वाजवण्याचा प्रयत्न केला, तर त्यातून मधुर असा आवाज घुमू लागला. बाबांनी समजावले, की त्याच्या अंतर्गत रचनेमुळे हवेच्या प्रवाहातून हे विविध प्रकारचे ध्वनी उमटतात. असा हा शंख मी माझ्या संग्रहात जपून ठेवला. तेव्हापासून जेव्हाजेव्हा मी समुद्रावर जाऊ लागलो तेव्हा तेव्हा आगळेवेगळे शंख गोळा करून ते संग्रहात ठेवण्याचा छंदच मला जडला.

• विदयार्थ्यांनो, तुम्हांला आवडलेल्या राजूच्या कथेचा शेवटचा भाग हा काल्पनिक विज्ञानकथेचा भाग आहे. या पाठाचा शेवट बदलून वेगळ्या प्रकारे कथा पूर्ण करण्याचा तुम्ही प्रयत्न करा.

• दोन शास्त्रज्ञ व राजू यांच्यात काय बोलणे झाले असेल, ते संवादरूपाने लिहा.
उत्तर:
राजू : नमस्कार सर ! (घोटे सरांनी राजू व दोन्ही शास्त्रज्ञांची ओळख करून दिली.)
डॉ. कसबे : नमस्कार राजू ! तू न घाबरता, सुरुवातीपासून काय काय घडलं ते सांग.
राजू : मला शाळेतून येताना एक दगड सापडला. रात्री पाहिलं, तर तो दगड चमकताना दिसला आणि सकाळी त्याच्या बरोबरीने ठेवलेले दगड गायब झालेले होते. त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी मध्यरात्री मी स्वप्नातून जागा झालो, तेव्हा ड्रॉवरच्या फटीतून प्रकाश येताना पाहिला. उघडून पाहिले तेव्हा एका दगडातून दुसरा दगड निर्माण होताना दिसला. तेव्हा आई-बाबांना खूप वेळा उठवूनसुद्धा ते उठले नाहीत.
डॉ. पंडित : ते धोंडे आता सोबत आणलेस का ?
राजू : हो. हे पाहा.
डॉ. कसबे : डॉ. पंडित, हे धोंडे सामान्य दिसत नाहीत. ही नक्कीच काहीतरी वेगळी बाब आहे.
डॉ. पंडित : तुला हे दगड कुठे सापडले?
राजू : शाळेतून येताना रस्त्याच्या कडेला सापडले.
(डॉ. कसबे, डॉ. पंडित यांनी संगणकाच्या आधारे काही माहिती मिळवली व त्या दगडांचे निरीक्षण केले.)
डॉ. पंडित : राजू, तू खूप मोठे काम केलेस. मागच्या माहिन्यात अमेरिकेतही अशा प्रकारचे दगड सापडले आणि हे दगड नाहीत बरं का. हे परग्रहवासी जीव आहेत.
डॉ. कसबे : हे जीव पृथ्वीवरील सर्व सजीव व निर्जीव वस्तूही गिळंकृत करतात आणि त्यातून प्रजनन करून आपली संख्या वाढवतात.
राजू : ‘खूपच भयानक आहे !
डॉ. पंडित : हो, तू या संपूर्ण पृथ्वीला वाचवलं आहेस. अन्यथा येत्या काही वर्षांत या परग्रहवासीयांमुळे पृथ्वीवरील मानव प्रजाती नष्ट झाली असती.
डॉ. कसबे : शाब्बास राजू ! तुझ्या या जिज्ञासू वृत्तीने पृथ्वीवरील एक अरिष्ट टळले आहे.
राजू : धन्यवाद सर !

आपण समजून घेऊया.

• खालील शब्द वाचा.
पाऊण, पाऊस, खरीप, बहीण, जमीन, मूल, रूळ, फूल, कठीण, देऊन, चूल, गरीब, सामाईक, माणूस. वरील प्रत्येक शब्दातील शेवटच्या दोन अक्षरांचे निरीक्षण करा. काय जाणवले ?
या प्रत्येक शब्दामधील शेवटच्या अक्षराला काना, मात्रा, वेलांटी, उकार नाहीत आणि शेवटून दुसऱ्या (उपान्त्य) अक्षरांतील इकार, उकार दीर्घ आहेत.
जेव्हा मराठी शब्दांतील शेवटच्या अक्षरात काना, मात्रा, वेलांटी, उकार दर्शवलेले नसतात, तेव्हा शेवटून दुसऱ्या अक्षरांतील इकार, उकार दीर्घ लिहितात.
वर दिलेल्या वर्णनानुसार किमान दहा शब्द लिहा.
लक्षात ठेवा : तत्सम शब्दांतील शेवटून दुसऱ्या (उपान्त्य) अक्षरांतील इकार व उकार संस्कृतमधील मूळ शब्दांप्रमाणेच ऱ्हस्व लिहितात.
उदा., नूपुर, चतुर, मानसिक, गुण, मंदिर, कुसुम, तरुण, प्रिय.

• खालील चित्रांची नावे लिहा.

उत्तर:

उत्तर:

सुविचार

• पुस्तकांच्या वाचनातून आपल्याला एकांतात विचार करण्याची सवय लागते
आणि त्यातूनच खरा आनंद मिळतो. – डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन

• काहीतरी करण्याची इच्छा असलेल्या व्यक्तीला
या जगात अशक्य काहीच नाही. – अब्राहम लिंकन

• कष्ट आणि सेवा यांतच खरा आनंद आहे.
दुसऱ्यांसाठी झटणाऱ्यांना खरा आनंद अनुभवता येतो. – सुभाषचंद्र बोस

मल्लखांब

मल्लखांब हा वैशिष्ट्यपूर्ण असा महाराष्ट्रीय व्यायाम प्रकार आहे. कुस्तीमध्ये प्रावीण्य मिळवण्याच्या उद्देशाने मल्ल विशिष्ट लाकडी खांबावर अनेक कसरतीचे प्रकार करत असल्याने त्यास हे नाव पडले.

बाळंभटदादा देवधर हे मल्लखांबाचे जनक होत. कुस्तीगिराच्या अंगी ताकद, चपळता, लवचीकपणा, डावपेचात्मक सफाई इत्यादी गुणांच्या वाढीबरोबरच त्याचा दमही वाढावा, या उद्देशाने बाळंभटदादा देवधर यांनी मल्लखांबावरील निरनिराळे कसरतींचे व उड्यांचे प्रकार तयार केले.

मल्लखांबाचे आकार व प्रकार अनेक आहेत; पण सर्वसामान्यपणे प्रचलित असलेला साधा मल्लखांब हा २ ते २३ मीटर उंचीचा, शिसवी अथवा सागवानी लाकडाचा, वरच्या दिशेने निमुळता होत जाणारा असतो. अंग, मान व बोंड असे त्याचे तीन भाग असतात.

(१) अंग- मल्लखांबाच्या बुंध्यापासून मानेपर्यंतच्या निमुळत्या हो जाणाऱ्या भागास ‘अंग’ असे म्हणतात.
(२) मान – मल्लखांबाच्या अंगाच्या वर जो बारीक निमुळता नसलेला सरळ भाग असतो, त्याला ‘मान’ असे म्हणतात.
(३) बोंड- मल्लखांबाच्या सर्वांत वरच्या गोलाकृती भागास ‘बोंड’ असे म्हणतात.

पूर्वीच्या मल्लखांबाचे प्रकार
(१) वेताचा मल्लखांब
(२) हल्यारी मल्लखांब
(३) पलित्याचा मल्लखांब
(४) उसाचा मल्लखांब

आताच्या मल्लखांबाचे प्रकार
(१) पुरलेला मल्लखांब
(२) टांगता मल्लखांब
(३) दोरीचा मल्लखांब

मल्लखांबावरील कौशल्यांचे सोळा प्रकारांत वर्गीकरण केले आहे.
(१) अढी
(२) तेढी
(३) बगली
(४) दसरंग
(५) फिरकी
(६) सुईदोरा
(७) वेल
(८) उतरती
(९) झाप
(१०) फरारे
(११) आसने
(१२) आरोहण-उड्या
(१३) उड्या
(१४) ताजवे
(१५) सलाम्या
(१६) चमत्कृतिजन्य कामे.

कुस्तीच्या कामी मल्लखांबाचा उपयोग कसा व किती होतो याचा अंदाज तुम्हांला आलाच असेल; पण त्याशिवाय नुसता व्यायामाचा प्रकार म्हणून देखील मल्लखांब फार वरच्या दर्जाचा मानला जातो. या व्यायामापासून आरोग्याचा चांगला लाभ होतो. यातील कौशल्ये करताना निरनिराळ्या प्रकारे शरीर वाकवून करायची असल्याने शरीराच्या आतील इंद्रियांच्या क्रिया सुधारतात. शरीराच्या सर्व भागांतील स्नायूंना उत्तम प्रकारे ताण पडून ते मजबूत होतात. या कौशल्यांमुळे शरीर लवचीक राहते. या शारीरिक कौशल्यांत पुष्कळ वेळा, खाली डोके वर पाय अशा स्थितीत राहावे लागते, त्यामुळे रक्ताभिसरणाचे कार्य सुधारते व आरोग्य चांगले राहते. थोडक्यात, आपल्या असे लक्षात येते, की शरीरातील विविध क्षमता विकसित करण्यासाठी मल्लखांब उपयुक्त आहे.

• तुम्हांला कोणकोणत्या वस्तूंचा संग्रह करायला आवडतो? (पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र. ९०)
उत्तर:

1. क्रिकेट हा माझा सर्वाधिक आवडता खेळ आहे. तो सांघिक प्रकारचा खेळ आहे. यात दोन संघांमध्ये चुरस लागते.
2. क्रिकेट हा मुख्यत: शारीरिक प्रकारात मोडणारा खेळ असला, तरी यासाठी अनेक बौद्धिक कौशल्ये यावी लागतात.
3. मला क्रिकेट आवडतो, कारण यामध्ये शारीरिक क्षमता, उत्तम धावणे, चेंडूचा अचूक अंदाज व रणनीती या कौशल्यांचा कस लागतो, तसेच हा सांघिक खेळ असल्याने यात संघ म्हणून खेळताना लागणारी समजही विकसित होते.
4. या खेळामध्ये एकूण ११ खेळाडू खेळतात. दहा खेळाडू बाद झाल्यावर संपूर्ण संघ बाद होतो. प्रत्येक संघास गोलंदाजी व फलंदाजी करता येते.
5. या खेळामुळे एकूण शारीरिक स्वास्थ्य सुधारते. गोलंदाजी करताना शरीराची लवचीकता वाढते, तर फलंदाजी करताना चेंडूचा अचूक अंदाज घेण्याचे कौशल्य विकसित होते. धावा काढताना, तसेच यष्टीरक्षण करताना धावण्याचा उत्तम व्यायाम होतो.
6. या खेळात विजयी होण्यासाठी उत्तम फलंदाजी कौशल्ये, तसेच उत्तम गोलंदाजी कौशल्ये आवश्यक आहेत. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे, सांघिक पद्धतीने खेळताना योग्य रणनीती आखून त्यानुसार खेळणे आवश्यक असते. प्रत्येक खेळाडूची कौशल्ये जोखून त्यानुसार रणनीती आखल्यास क्रिकेटमध्ये विजय मिळवता येतो.
7. जगप्रसिद्ध क्रिकेट खेळाडू, मास्टरब्लास्टर सचिन तेंडुलकर हा माझा या खेळामधील प्रेरणास्थान आहे. सचिनमधील चिकाटी, कसून सराव, आत्मविश्वास व खेळाप्रती आदरभाव हे गुण मला आत्मसात करायचे आहेत.

आपण समजून घेऊया.

कोणत्याही भाषेत सुरुवातीला खूप शब्द नसतात. जसजशी ती भाषा अनेक भागांत वापरली जाते तसतशी त्या भाषेतील शब्दसंख्या वाढू लागते. वेगवेगळ्या भाषांतील शब्द आपल्या भाषेत मिसळतात व ते इतके रूढ होतात, की हा शब्द आपल्या भाषेतील नाही, असे आपल्याला मुळीच वाटत नाही. कधी कधी आपण इतर भाषांतील शब्द आपल्या भाषेत जसेच्या तसे घेतो, तर कधी कधी शब्दांच्या मूळ रूपांत बदल करतो.

शब्द कसा बनतो म्हणजे सिद्ध होतो, हे पाहणे यास शब्दसिद्धी म्हणतात. आपल्या मराठी भाषेत अनेक भाषांतून आलेले शब्द समाविष्ट आहेत. मराठी भाषेची शब्दसंपत्ती विपुल आहे. त्यांत प्रामुख्याने तत्सम तद्भव, देशी व परभाषीय अशा चार प्रमुख प्रकारांतील शब्द आहेत.

कानडी, इंग्रजी, तेलुगू, पोर्तुगीज, फारसी, अरबी, हिंदी, गुजराती अशा भाषांतून आलेल्या शब्दांची काही उदाहरणे पाहूया.

Class 7 Marathi Balbharati Chapter 19 धोंडा Question Answer

पाठाधारित प्रश्नोत्तरे

प्रश्न १.
योग्य पर्याय शोधून रिकाम्या जागा भरा.

1. राजू चौकस बुद्धीचा, ……… मुलगा. (हुशार, चलाख, जिज्ञासू)
2. हा धोंडा काहीतरी ………. असल्याची जाणीव त्याला झाली. (विचित्र, आगळावेगळा, विलक्षण)
3. घरी येताच बाबांचा …….. स्वर राजूच्या कानी पडला. (रागीट, करडा, प्रेमळ)
4. फेकलेल्या त्या गुळगुळीत धोंड्याकडे राजू ………. नजरेने पाहत राहिला. (प्रेमळ, शंकेच्या, आशाळभूत)
5. नुकत्याच जन्मलेल्या त्या लहान ……… ची हालचाल पाहून राजूला भीतिमिश्रित गंमत वाटली. (पिल्ला, धोंड्या, बाळा)

उत्तर:

1. जिज्ञासू धोंड्या
2. विलक्षण
3. करडा
4. आशाळभूत
5. धोंडया

प्रश्न २.
कोण ते लिहा.

1. राजूचे वडील –
2. प्रसिद्ध विज्ञान कथाकार –
3. धोंड्याविषयी माहिती सांगणारे प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ –
4. याच्यामुळे पृथ्वीवरील अरिष्ट टळले –

उत्तर:

1. बाबा पाटील
2. श्री. अनिल घोटे
3. डॉ. कसबे
4. राजू

प्रश्न ३.
सत्य की असत्य ते लिहा.

1. अचानक एक खरखरीत दिसणारा; पण स्पर्शाला गुळगुळीत असा दगड राजूच्या हाती आला.
2. राजूचे वडील बाबा पाटील कडक शिस्तीचे आणि करारीही होते.
3. गर्द झुडपात राजूला काहीसा काळपट असलेला तो धोंडा दिसला.
4. जिथे धोंडा ठेवला होता, त्या बंद ड्रॉवरच्या फटीमधून प्रखर प्रकाशकिरणं बाहेर येताना त्याला दिसली.
5. पाच प्रकाशमय धोंडे त्याला आता स्पष्ट दिसत होते.

उत्तर:

1. असत्य
2. सत्य
3. असत्य
4. सत्य
5. असत्य

प्रश्न ४.
खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

i. राजूच्या हाती आलेला दगड कसा होता?
उत्तर:
राजूच्या हाती आलेला दगड गुळगुळीत दिसणारा; पण स्पर्शाला खरखरीत असा होता.

ii. गर्द झुडपात राजूला काय दिसले?
उत्तर:
गर्द झुडपात राजूला काहीशी अंधूकशी चकाकी असलेला धोंडा दिसला.

iii. आईबाबा झोपेतून उठणे का शक्य नव्हते ?
उत्तरः
धोंड्यापासून निघणाऱ्या प्रकाशलहरी त्याच्या आईबाबांच्या व परिसरातील इतर सजीव प्राण्यांच्या मेंदूच्या लहरींशी जुळल्याने आईबाबा झोपेतून उठणे शक्य नव्हते.

iv. राजूने काय पाहिले असता त्याला भीतिमिश्रित गंमत वाटली?
उत्तरः
नुकत्याच जन्मलेल्या लहान धोंड्याची हालचाल पाहून राजूला भीतिमिश्रित गंमत वाटली.

v. शाळेत कोणाचे व्याख्यान होते ?
उत्तर:
शाळेत विज्ञान मंडळातर्फे प्रसिद्ध विज्ञान कथाकार श्री. अनिल घोटे यांचे व्याख्यान होते.

vi. श्री. अनिल घोटे यांनी कोणती कथा सांगितली ?
उत्तर:
श्री. अनिल घोटे यांनी अंतराळासोबतच परग्रहावरील जीवसृष्टीसंबंधीची कथा सांगितली.

प्रश्न ५.
खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.
(टीप: दिलेल्या प्रत्येक उत्तराच्या सुरुवातीस खालील प्रस्तावना लिहिता येऊ शकते.

प्रस्तावना : ‘धोंडा’ ही लेखक डॉ. संजय ढोले यांची विज्ञान कथा आहे. परग्रह आणि परग्रहावरील जीवसृष्टी यासंदर्भात ती विचार करायला लावते. एका सर्वसामान्य मुलाची कोणत्याही गोष्टीचा पाठपुरावा करण्याची प्रवृत्ती सर्वांना एका मोठ्या अरिष्टापासून कशी वाचवते याचे रोमांचक वर्णन यात केले आहे.)

i. राजूला नवीन धोंड्याची गंमत का वाटली?
उत्तर:
राजूला सापडलेला नवीन धोंडा हा दिसायला गुळगुळीत; मात्र स्पर्शाला खरखरीत असा होता. त्याने नेहमीप्रमाणे तो फेकला असता, तो घरंगळत न जाता उड्या मारत अपेक्षेपेक्षा जास्त अंतरावर जाऊन थांबला. उत्सुकतेपोटी राजूने दुसरा धोंडा खूप जोर लावून फेकला असता तो त्या पूर्वीच्या धोंड्यापर्यंत पोहचला नाही. हा आपला भ्रम असेल असे मानून राजूने पुन्हा तो धोंडा पूर्वीपेक्षा कमी बलाने फेकला. तेव्हा चेंडू किंवा खोडकर मुलं जशी उड्या मारतात तसाच पूर्वीपेक्षाही जास्त उंच उड्या मारत तो गेल्याचे लक्षात येताच, राजूला त्या नवीन धोंड्याची गंमत वाटली.

ii. सकाळी टेबलाचा संपूर्ण ड्रॉवर उघडल्यावर राजूला काय दिसले?
उत्तर:
सकाळी टेबलाचा संपूर्ण ड्रॉवर उघडल्यावर राजूला धोंड्यासोबत ठेवलेले इतर तीन-चार दगड सापडले नाहीत. त्यांने धोंड्याकडे निरखून पाहिले असता त्याचा आकार त्याला काहीसा फुगीर भासला. उचलल्यावर तो आधीपेक्षा जड असल्याचेही जाणवले.

iii. मध्यरात्री स्वप्नातून उठल्यावर राजूला त्या धोंड्याचा काय अनुभव आला?
उत्तर:
मध्यरात्री स्वप्नातून उठल्यावर राजूला बंद ड्रॉवरच्या फटीमधून प्रखर प्रकाशकिरणे बाहेर येताना दिसली. एखादया चुंबकाप्रमाणे तो त्या टेबलाकडे ओढला गेला. ड्रॉवर उघडला असता संपूर्ण खोली प्रकाशाने झळकून गेली. तो धोंडा आता हिऱ्याप्रमाणे चमकत होता, त्यातून विशिष्ट प्रकारच्या लहरी निघत होत्या.

त्या लहरी सर्व सजीवांच्या मेंदूच्या लहरींशी जुळल्याने सर्व गाढ झोपले होते. प्रखर प्रकाशाकडे तो जास्त काळ पाहू शकत नव्हता; मात्र त्यानंतर त्याने धोंड्याकडे पाहिले तेव्हा त्या प्रकाशमय धोंड्याची हालचाल पाहून राजू शहारला. तो धोंडा वाकडातिकडा होऊन त्यापासून एका लहान धोंड्याची निर्मिती झाली. दगडापासून दगड निर्माण झाला आणि तो प्रकाश हळूहळू लुप्त झाला. असा आगळावेगळा अनुभव राजूला आला.

iv. शाळेत डॉ. घोटेंनी राजूविषयी काय सांगितले?
उत्तर:
डॉ. घोटे राजूविषयी सांगताना म्हणाले, की राजू हा अतिशय चलाख, चाणाक्ष व हुशार मुलगा असून कुठल्याही गोष्टीचा पाठपुरावा करण्याची नैसर्गिक प्रवृत्ती त्याच्या अंगी आहे. कुतूहलापोटी जमवलेल्या धोंड्याविषयी सांगण्यासाठी राजू सहा दिवसांपूर्वी त्यांच्याकडे आला होता. त्याच्या हातातील धोंडे पाहून त्यांनाही त्याच्याविषयी शंका आली; पण राजूचा अनुभव ऐकताच ते शहारले. त्याच रात्री ते प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ डॉ. कसबे व डॉ. पंडितांकडे यासंदर्भात अधिक माहिती जाणून घेण्यासाठी डॉ. घोटे यांच्याकडे गेले.

v. ‘राजूमुळे पृथ्वीवरील अरिष्ट टळले’ असे डॉ. कसबे का म्हणाले?
उत्तर:
राजूचा धोंड्याविषयीचा अनुभव ऐकून त्याच रात्री डॉ. कसबेंनी संशोधनाला प्रारंभ केला. त्यात राजूही त्यांच्या मदतीला होता. त्यावेळेस त्यांना जे कळाले ते अत्यंत धक्कादायक होते. हे धोंडे सर्वसामान्य नसून ते दूरवर असलेल्या परग्रहावरील सजीव प्राणी होते. ते मानवापेक्षा कित्येक पटीने बुद्धिवान होते. असेच धोंडे अमेरिकेच्या एका प्रांतात सापडल्याची बातमीही आल्याचे त्यांनी सांगितले.

या धोंड्यांमध्ये पृथ्वीवरील सजीवांबरोबरच दगडासारख्या निर्जीव वस्तूही गिळंकृत करण्याची क्षमता होती. त्यातून उदरनिर्वाह होऊन त्यांची प्रजननक्षमता वाढीस लागते. राजूने ते शोधले नसते, तर काही वर्षांतच मानवाचे पृथ्वीवरून उच्चाटन झाले, असते. योग्य वेळी त्यांचा नायनाट करणे केवळ राजूमुळे शक्य झाल्याने ‘पृथ्वीवरील अरिष्ट राजूमुळे टळले’ असे डॉ. कसबे म्हणाले.

भाषाभ्यास व व्याकरण

प्रश्न १.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. चौकस =
2. अनोखा =
3. अंधूक =
4. धोंडा =
5. कुतूहल =
6. तर्क =

उत्तर:

1. चाणाक्ष, हुशार
2. निराळा, आगळावेगळा
3. धुसर, अस्पष्ट
4. दगड, गोटा
5. उत्सुकता
6. अंदाज

प्रश्न २.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. गुळगुळीत ×
2. विलक्षण ×
3. फुगीर ×
4. प्रखर ×
5. आकर्षक ×
6. आशा ×

उत्तर:

1. खरखरीत
2. सामान्य
3. चपटे
4. सौम्य
5. अनाकर्षक
6. निराशा

प्रश्न ३.
‘गार’ हा प्रत्यय असणारे शब्द लिहा.
उत्तर:

1. कामगार
2. गुन्हेगार
3. रोजगार
4. जादूगार
5. माहितगार

प्रश्न ४.
पाठात ‘विलक्षण’ हा ‘वि’ उपसर्ग असणारा शब्द आला आहे. त्याप्रमाणे ‘वि’ उपसर्ग असणारे शब्द लिहा.
उत्तर:

1. विख्यात
2. विज्ञान
3. विधवा
4. विसंगती
5. विशेष

प्रश्न ५.
पुढील शब्दांचे लिंग ओळखा.

1. धोंडा
2. परग्रह
3. व्याख्यान
4. हिरा
5. लहर

उत्तर:

1. पुल्लिंग
2. पुल्लिंग
3. नपुंसकलिंग
4. पुल्लिंग
5. स्त्रीलिंग

प्रश्न ६.
खेळ खेळूया.

खाली दिलेल्या चौकटींत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

i.

उत्तर:
नावडतीचे मीठ अळणी.

प्रश्न ७.
पुढील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा.

i. निरखून पाहणे – लक्षपूर्वक पाहणे.
वाक्य:अचानक बागेत आलेले फुलपाखरू मनिषा निरखून पाहू लागली.

ii. भंडावून सोडणे – अतिशय त्रास देणे.
वाक्यः मुलांनी स्नेहसम्मेलनाच्या दिवशी गुरुजींना भंडावून सोडले.

iii. लुप्त होणे नष्ट होणे.
वाक्य:काळाच्या ओघात डायनासोअर्सच्या सर्व प्रजाती लुप्त झाल्या.

iv. गिळंकृत करणे – खाऊन टाकणे, हडप करणे.
वाक्य:सावकाराने शेतकऱ्यांची जमीन गिळंकृत केली.

v. उच्चाटन करणे – नायनाट करणे.
वाक्यः देशाच्या प्रगतीसाठी भ्रष्टाचाराचे समूळ उच्चाटन होणे गरजेचे आहे.

प्रश्न ८.
हे शब्द असेच लिहा.
नूपुर, चतुर, मानसिक, गुण, मंदिर, कुसुम, तरुण, प्रिय.

आकारिक मूल्यमापन

मौखिक कार्य

प्रश्न १.
तुम्हांला माहीत असणाऱ्या शास्त्रज्ञांची नावे सांगा व त्यांनी कोणते शोध लावले ते थोडक्यात सांगा.

लेखी कार्य

प्रश्न २.
लिहिते होऊया.

उपक्रम / प्रकल्प

प्रश्न १.
काल्पनिक स्वरूपातील विज्ञानकथांचा संग्रह करा.
(हे उपक्रम विदयार्थ्यांनी स्वतः करावेत.)

धोंडा पाठाचा परिचय:

‘धोंडा’ ही डॉ. संजय ढोले यांची विज्ञानकथा असून, परग्रहवासी असणाऱ्या अनोख्या धोंड्याविषयीची काल्पनिक कथा त्यांनी मांडली आहे. राजू या जिज्ञासू मुलाला हा धोंडा सापडल्यानंतर आपल्या हुशारीने त्याने यामागील सत्य कसे बाहेर आणले याचे रोमांचक वर्णन या कथेत केले आहे.

धोंडा शब्दार्थ

धोंडा वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ

धोंडा टीप

परग्रहावरील सजीव

पृथ्वी व्यतिरिक्त इतर ग्रहांवरील सजीव, परग्रहवासी