Maharashtra Board SSC Class 10 Sanskrit Composite Question Paper 2024 with Solutions Answers Pdf Download.
SSC Sanskrit Composite Question Paper 2024 with Solutions Pdf Download Maharashtra Board
Time : 2 Hours
Max. Marks: 40
सूचना :
- सूचनानुसारम् आकृतय: आरेखितव्याः ।
- आकृतीनाम् आरेखनं मसीलेखन्या कर्त्तव्यम् ।
- सर्वासु कृतिषु वाक्यानां पुनर्लेखनम् आवश्यकम् ।
- लेखनं सुवाच्यं, स्पष्टं लेखननियमानुसारं च भवेत्।
प्रथमः विभागः – सुगमसंस्कृतम् [6]
1. (अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत । (4 तः 3) [3]
उत्तर:
(1) स्थगयति
(2) ऊरूकम्
(3) मृदुमुद्रा
(4) अवलेह:
(आ) सङ्ख्याः अक्षरैः / अङ्कैः लिखत । (3 तः 2) [2]
(1) १२
उत्तर:
१२ – द्वादश
(2) एकत्रिंशत्
उत्तर:
एकत्रिंशत् – ३१
(3) ९०
उत्तर:
९० – नवतिः
(इ) समय स्तम्भमेलनं कुरुत ।
| अ | आ |
| (1) सार्धं षड्वादनम् | १.१० |
| (2) दशाधिक-एकवादनम् | ३.०० |
| ६.३० |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) सार्धं षड्वादनम् | ६.३० |
| (2) दशाधिक एकवादनम् | १.१० |
द्वितीयः विभागः – गद्यम्: [14]
2. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
एकस्मिन् दिने शङ्करः स्नानार्थं पूर्णानदीं गतः । यदा सः स्नाने मग्नः तदा तत्र एक: नक्रः आगतः । नक्रः झटिति तस्य | पादम् अगृह्वात् तदा शङ्करः उच्चैः आक्रोशत् । “अम्ब! त्रायस्व । नक्रात् त्रायस्व !” आक्रोशं श्रुत्वा नदीतीरं प्राप्ता आर्याम्बा पुत्रं नक्रेण गृहीतमपश्यत् । भयाकुला सा अपि रोदनम् आरभत । शङ्करः मातरम् आर्ततया प्रार्थयत – “अम्ब, इतः परम् अहं न जीवामि ।
मरणात् पूर्वं संन्यासी भवितुम् इच्छामि । अधुना वा देहि अनुमतिम् ।” चेतसा अनिच्छन्ती अपि विवशा माता | अवदत्-” वत्स, यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु । इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु । मम अनुमतिः अस्ति” इति। तत्क्षणमेव आश्चर्यं घटितम् । दैववशात् शङ्करः नक्राद् मुक्तः । स नदीतीरम् आगत्य मातुः प्राणमत् ।
अनन्तरं शङ्करः मातरं संन्यासस्य महत्त्वम् अवाबोधयत् । संन्यासी न केवलम् एकस्याः पुत्रः । विशालं जगद् एव तस्य गृहम् । ‘मातः यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वत्समीपमागमिष्यामि इति मात्रे प्रतिश्रुत्य सः गृहात् निरगच्छत् । ततः गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यो भूत्वा सः सर्वाणि दर्शनानि अपठत् । तेभ्यः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थं प्रस्थानम् अकरोत् ।
अष्टवर्षे चतुर्वेदी द्वादशे सर्वशास्त्रवित् ।
षोडशे कृतवान् भाष्यं द्वात्रिंशे मुनिरभ्यगात् ॥
(1) अवबोधनम् । (3 तः 2) [2]
(क) कः कं वदति ? [1]
“इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु ।”
उत्तर:
माता शङ्करं वदति।
(ख) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत । [1]
एकस्मिन् दिने शङ्करः स्नानार्थं शरयूनद गतः ।
उत्तर:
एकस्मिन दिने शङ्करः स्नानार्थं शरयूनर्दी गतः ।
(ग) एषः गद्यांश : कस्मात् पाठात् उद्धृतः ?
उत्तर:
एष: गद्यांश : ‘आदिशङ्कराचार्यः इति पाठात् पादात् उद्धृतः ।
(2) शब्दज्ञानम् । (3 तः 2)
(क) गद्यांशात् 2 सप्तमी – विभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत ।
उत्तर:
सप्तमी विभक्त्यन्तपदे चित्त्वा लिखत ।
- दिने
- स्नाने
(ख) गद्यांशात् विशेषण – विशेष्ययोः मेलनं कुरुत ।
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) गृहीतम् | माता |
| (2) विवशा | पुत्रम् |
| दर्शनानि |
उत्तर:
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) गृहीतम् | पुत्रम् |
| (2) विवशा | माता |
(ग) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
(1) तत्क्षणमेव = तत्क्षणम् + _____।
(2) गृहीतमपश्यत् = ______ + अपश्यत् ।
उत्तर:
(1) तत्क्षणमेव = तत्क्षणम् + एव ।
(2) गृहीतमपश्यत् = गृहीतम् + अपश्यत् ।
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
भूपालः पृथुवैन्यः नाम धरायां प्रथमः अभिषिक्त सम्राट् । प्रयागक्षेत्रे पृथुनृपस्य राजधानी आसीत् । राज्याभिषेकसमये चारणाः पृथुनृपस्य स्तुतिं गातुमुत्सुकाः । तदा पृथुः आज्ञापयत्, “तिष्ठन्तु चारणाः । यावत् मम सद्गुणाः न प्रकटीभवन्ति तावदहं न स्तोतव्यः । स्तवनं तु ईश्वरस्यैव भवेत् ।” स्तुतिगायकाः पृथुनुपस्य एकादृर्शी निःस्पृहतां ज्ञात्वा प्रसन्नाः अभवन् ।
एकदा पृथुराज: स्वराज्ये भ्रमणम् अकरोत् । भ्रमणसमये तेन दृष्टं यत् प्रजाः अतीव कृशाः अशक्ताश्च । ताः प्रजाः पशुवज्जीवन्ति । निकृष्टान्नं खादन्ति । तद् दृष्ट्वा राजा चिन्ताकुलः जातः । तदा पुरोहितोऽवदत्, “हे राजन्, धनधान्यादि सर्वं वस्तुजातं वस्तुतः वसुन्धरायाः उदर एव वर्तते । तत्प्राप्तुं यतस्व । ”
(1) अवबोधनम् । (3 तः 2) [3]
(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
(1) ____ पृथुनृपस्य राजधानी आसीत् । (काशी क्षेत्रे/प्रयाग क्षेत्रे)
उत्तर:
प्रयागक्षेत्रे पृथुनृपस्य राजधानी आसीत् ।
(2) स्तवनं तु ______ भवेत् । (मानवस्यैव / ईश्वरस्यैव)
उत्तर:
स्तवनं तु ईश्वरस्यैव भवेत् ।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
चारणाः किमर्थम् उत्सुका : ?
उत्तर:
चारणाः राज्याभिषेकसमये पृथुनृपस्य स्तुतिं गातुमुत्सुकाः ।
(ग) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
राजा चिन्ताकुलः जातः ।
उत्तर:
भूपाल: चिन्ताकुलः जातः ।
(2) गद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत । (2 तः 1)
(1) वैखानसः राजन् । समिदाहरणाय प्रस्थिता वयम् । एष खलु कण्वस्य कुलपतेः अनुमालिनीतीमाश्रमो दृश्यते । प्रविश्य प्रतिगृह्यताम् आतिथेयः सत्कारः ।
दुष्यन्तः – तपोवननिवासिनामुपरोधो मा भूत् । अत्रैव रथं स्थापय यावदवतरामि ।
उत्तर:
Vaikhansasa – Your Majesty, we are going to get the fuel sticks now. Sage kanva the chancellor, is depicted nearby near his hermitage on the Malini River bank, feel free to drop by and extend a warm greeting.
Dushyanta – Let there be no disturbance to the inmates of the penance grove keep the chariot here while I alight.
वैश्वानास – महाराज, आता आम्हाला इंधनाच्या काड्या मिळणार आहेत. कुलपती ऋषी कण्व यांचे चित्रण मालिनी नदीच्या किनारी त्यांच्या आश्रमाजवल आहे. मोक ल्या मनाने सोडा आणि उबदार अभिवादन वाढवा.
दुष्यंता – रहिवाशांना त्रास देऊ नका. इथेच रथ थांबवा. मी बसणार आहे.
(2)
विश्वामित्र: – अयि मातः, विश्वामित्रोऽहम् । दूरतः आयातः रथैः शकटैः च वयं सर्वे परतीरं गन्तुं समुत्सुकाः ।
नदी (शुतुद्री) – विप्रवर, मधुरा खलु ते वाणी । रज्जयति अस्मान् । वद, कथं तव साहाय्यं कर्तव्यम् ?
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (2 तः 1) [2]
(1) काकेन कः उपायः उक्तः ?
उत्तर:
The story “व्यसने मित्र परीक्षा” from the Hitopadesh” by Pandit Narayan underscores the adage that a friend’s loyalty is truly tested during calamities. In this tale, a crow, the steadfast companion of a deer, rushes to its aid when the deer is ensnared by traps laid by the owner of a field. Observing the deer’s plight, the crow devises a cunning plant.
It advises the deer to inflate its belly and feign death, remaining motionless. The crow predicted that the field owner, believing the deer to be dead, would remove the net. At that moment, the deer was to swiftly rise and escape. This wise and loyal crow thus exemplifies true friendship by standing by the deer in a time of great peril, ingeniously aiding its escape.
हितोपदेशातून काढलेल्या ‘व्यसने मित्रपरीक्षा’ या कथेत जाल्यात अडकलेल्या हरणाला त्याच्या विश्रासू साथीदार कावल्याने एक हुशार टिप दिली आहे. कावल्याने हरणाला युक्ती दाखवली तेव्हा शेतमालक सकाळीच येत होता. “जालीत पडून राहा आणि मृत झाल्यासारखे तुमचे पाय स्थिर ठेवा तो हरणाला म्हणाला. मी रडायला लागताच उठून पळा. ”
(2) महर्षि कणाद परमाणु विषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तर:
Maharishi kanada proposed in his Vaisheshika Darshan that the paramanu is fundamental to the creation of the universe. He asserted that a paramanu is where the division of a substance ends, beyond which no smaller part can be derived. Defined as the smallest unit of matter, the paramanu serves as a core principle.
It is characterized as indivisible, enternal, self propagating and imperceptible to the senses. To illustrate its minuteness, Kananda described that the sixth part of a tiny speck of dust visible in a sunbeam is termed a paramanu. This concept underscores his profound contribution to the early understanding of atomic theory.
कनाद या भारतीय ऋषी आणि तत्वज्ञानी यांनी अणूंचा सिद्धांत विकसित केला, ऋषींनी अणूला पदार्थाचा शेवटचा घटक आणि परमाणु हे पदार्थाचे प्राथमिक कारण असल्याचे मूलभूत तत्व म्हणून परिभाषित केले. ऋषी कणाद यांनी स्पष्ट केले की ते इंद्रियाना अगम्य, अत्यंत लहान, निराकार, शाश्वत आणि आत्म-परिवर्तनशील आहे.
सारांश, ऋषी कणादचा सिद्धांतावर विश्वास होता आणि ते सर्व पदार्थाचे कारण म्हणून स्वीकारले, ज्यामुळे जग अस्तित्वात आहे.
तृतीयः विभागः – पद्यम्ः [10]
3. (अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत । (5 तः 4) [4]
यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेनतापताडनैः ।
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा ॥
अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि ।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयम्
न याचको वा न च निर्धनो वा ॥
वाल्मीकिव्यासबाणाद्याः प्राचीनाः कविपण्डिताः ।
तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रताः ॥
घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम् ।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ॥
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
पुरुषपरीक्षा कथं भवति ?
उत्तर:
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा भवति ।
(ख) विशेषण- विशेष्ययोः मेलनं कुरुत ।
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) प्राचीना: | पुरुष: |
| (2) प्रसिद्धः | कविपण्डिताः |
| घटम् |
उत्तर:
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) प्राचीनाः | कविपण्डिताः |
| (2) प्रसिद्धः | पुरुष: |
(ग) जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(घ) पद्यांशात् 2 द्वितीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत ।
उत्तर:
द्वितीया विभक्त्यन्तपदे-
- घण्टां
- तान्
(च) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
(1) तथापि तथा + ………….।
उत्तर:
तथापि तथा + अपि ।
(2) कुर्याद्रासभरोहणम् = ………. + रासभरोहणम् ।
उत्तर:
कुर्याद्रासभरोहणम् = कुर्यात् + रासभरोहणम् ।
(आ) पद्ये शुद्धे पूर्णे च लिखत । (3 तः 2) [4]
(1) अल्पानाम् ……… मत्तदन्तिनः ॥
उत्तर:
अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका ।
तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ॥
(2) यत्र ……. द्रुमायते ॥
उत्तर:
यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाध्यस्तत्राल्पधीरपि ।
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ॥
(3) वैद्यराज …….. धनानि च ॥
उत्तर:
वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर ।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं नु प्राणान् धनानि च ॥
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (2 तः 1) [2]
(1) मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून् ।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः ॥
उत्तर:
मनुजा ………… बहुश्रुताः ॥
It is only by reading that men get the knowledge of many subjects/things. They become scholars by reading. They become experts in various fields of work.
(2) यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम् ।
तथा मानवताधर्मं सर्वे धर्माः समाश्रिताः ॥
उत्तर:
यथैव सकला ……….. समाश्रिताः ॥
Just as, all the rivers (flow into) the ocean, all religions take refuge in humanism (are united in humanism).
चतुर्थः विभागः- भाषाभ्यासः [10]
(अ) पृथक्करणम् । [4]
(1) मञ्जूषातः नामानि सर्वनामानि च पृथक्कुरुत । (5 तः 4) [2]
| नाम | सर्वनाम |
(मञ्जूषा – अरण्ये, वयम्, नदी, ताः, रथैः)
उत्तर:
| नाम | सर्वनाम |
| अरण्ये, नदी, रथैः | वयम्, ताः |
(2) मञ्जूषात: क्रियापदानि धातुसाधित विशेषणानि च पृथक्कुरुत। (5 तः 4) [2]
| क्रियापदम् | धातुसाधित विशेषणम् |
(मञ्जूषा – आनयति, हतः, अगच्छत् कर्तव्यम्, भवेत् )
उत्तर:
| क्रियापदम् | धातुसाधित विशेषणम् |
| आनयति, अगच्छत् भवेत् | हतः, कर्तव्यम् |
(आ) निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत। (4 तः 2) [4]
(1) सङ्ख्या / क्रम / आवृत्तिवाचकस्य योग्यं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । (3 तः 2) [2]
(क) ……… वेदाः वर्तन्ते । (चत्वारि / चत्वारः)
उत्तर:
चत्वारः वेदाः वर्तन्ते ।
(ख) श्रीकृष्ण देवक्या: ……… अपत्यम् । (अष्टमम् / अष्ट)
उत्तर:
श्रीकृष्णः देवक्याः अष्टमम् अपत्यम् ।
(ग) अहम् एकं पाठं ……… सम्यक् पठामि । (द्विवारं / द्वौ )
उत्तर:
अहम् एकं पाठं द्विवारं सम्यक् पठामि ।
(2) समाससविग्रहाणां समासनामभिः सह मेलनं कुरुत । (6 तः 4) [2]
| समासविग्रहः | समासनाम |
| (1) रामस्य अभिषेकः । | इतरेतर- द्वन्द्वः । |
| (2) न शक्यम् । | कर्मधारयः । |
| (3) मृग: च शृगालः च । | षष्ठी – तत्पुरुषः । |
| (4) सद्गुणाः एव सम्पत्तिः । | अव्ययीभावः |
| (5) महान् भाग: यस्य सः । | नञ्- तत्पुरुषः । |
| (6) क्रमम् अनुसृत्य । | बहुव्रीहिः । |
उत्तर:
| समासविग्रहः | समासनाम |
| (1) रामस्य अभिषेकः । | षष्ठीतत्पुरुषः । |
| (2) न शक्यम् । | नञ् तत्पुरुषः । |
| (3) मृगः च शृगालः च । | इतरेतरद्वन्द्वः । |
| (4) सद्गुणाः प्रव सम्पत्तिः । | कर्मधारयः । |
| (5) महान् भागः यस्य सः । | बहुव्रीहिः । |
| (6) क्रमम् अनुसृत्य । | अव्ययीभावः । |
(3) मञ्जूषातः समानार्थकशब्दान्/ विरुद्धार्थकशब्दान् चित्वा लिखत।
(मञ्जूषा – मुक्त:, हरिण, पुष्पम्, गुरुः) [2]
(1) कुसुमम् = ………..।
उत्तर:
कुसुमम् = पुष्पम् ।
(2) लघुः × …………।
उत्तर:
लघुः × गुरुः ।
(3) मृग: = …………।
उत्तर:
मृगः = हरिणः ।
(4) बद्ध: × …………।
उत्तर:
बद्धः × मुक्तः ।
(4) योग्यं पर्यायं चिनुत । (3 तः 2) [2]
(क) कणादेन परमाणो व्याख्या कृता । (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तर:
कणादेन परमाणोः व्याख्या कृता ।
कर्मवाच्यम् ।
(ख) त्वम् आत्मानं मृतवत् ………..। (सन्दर्शय / सन्दर्शयतु)
उत्तर:
त्वम् आत्मानं मृतवत् सन्दर्शय ।
(ग) संस्कृतभाषा मम ……….. भाषा (प्रिरियम् / प्रिया )
उत्तर:
संस्कृतभाषा मम प्रिया भाषा ।
(इ) विशिष्ट विभक्तेः उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत। (4 तः 2)
(क) कथ् (10 उ. प.)
उत्तर:
कथ् – माता बालकाय कथां कथयति ।
(ख) विना
उत्तर:
विना – जलं विना जीवनम् अशक्यम् ।
(ग) गम गच्छ (1 प. प.)
उत्तर:
गम गच्छ – अहं शालां गच्छामि ।
(घ) नमः
उत्तर:
नमः – गणेशाय नमः ।