Maharashtra Board SSC Class 10 Sanskrit Question Paper 2019 with Answers Solutions Pdf Download.
SSC Sanskrit Question Paper 2019 with Answers Pdf Download Maharashtra Board
[अवधि : होरात्रयम् ]
[गुणाङ्का: १००]
सामान्य निर्देश:
- सर्वासु कृतिषु वाक्यानां पुनर्लेखनम् आवश्यकम् ।
- यथासूचनम् आकलनकृतयः व्याकरणकृतय: आरेखितव्या: ।
- आकृतीनाम् आलेखनं मसीलेखन्या कर्त्तव्यम् ।
प्रथमः विभागः – सुगमसंस्कृतम् । ( १५ गुणा: )
प्रश्न १.
(अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत । ( ५ तः ४) [४]
उत्तर :
(१) योजिनी ।
(२) शाटिका
(३) पायसम्
(४) आमलकम् कषायम्
(५) स्थगयति ।
(आ) सङ्ख्या: अक्षरैः / अङ्कैः लिखत । (३ तः २) [२]
(१) ९१
(२) सप्तत्रिंशत्
(३) ४८
उत्तर :
(१) एकनवतिः ।
(२) ३७
(३) अष्टचत्वारिंशत् ।
(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत । [२]
| अ | आ |
| (१) सपाद – चतुर्वादनम् | ८.२५ |
| (२) पञ्चविंशत्यधिक-अष्टवादनम् | १२.३० |
| (३) दशोन – नववादनम् | ४.१५ |
| (४) सार्ध – द्वादशवादनम् | ८.५० |
उत्तर :
| अ | आ |
| (१) सपाद – चतुर्वादनम् | ४.१५ |
| (२) पञ्चविंशत्यधिक-अष्टवादनम् | ८.२५ |
| (३) दशोन – नववादनम् | ८.५० |
| (४) सार्ध – द्वादशवादनम् | १२.३० |
(ई) वासर तालिकां पूरयत। (३ तः २) [२]
उत्तर :
(उ) उदाहरणद्वयं लिखत । ( ६ तः ५ ) [५]
(१) मूर्धन्यौ ।
(२) अनुनासिके ।
(३) सकारान्तस्य नामद्वयम् ।
(५) दशमगणस्य धातुद्वयम् ।
(४) स्त्रीलिङ्गस्य नामद्वयम् ।
(६) परस्मैपदस्यधातुद्वयम् ।
उत्तर :
| (१) मूर्धन्यौ । | (i) द | (ii) ण् |
| (२) अनुनासिके । | (i) ञ् | (ii) ड् |
| (३) सकारान्तस्य नामद्वयम् । | (i) चन्द्रमस् | (ii) पयस् |
| (५) दशमगणस्य धातुद्वयम् । | (i) माला | (ii) नदी |
| (४) स्त्रीलिङ्गस्य नामद्वयम् । | (i) पूज् | (ii) कथ् |
| (६) परस्मैपदस्यधातुद्वयम् । | (i) पठ् | (ii) क्रीड् |
द्वितीयः विभाग:- गद्यम् (२२ गुणाः)
प्रश्न २. :
(अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
एकदा पृथुराज: स्वराज्ये भ्रमणम् अकरोत् । भ्रमणसमये तेन दृष्टं यत् प्रजाः अतीव कृशाः अशक्ताश्च ताः प्रजाः पशुवज्जीवन्ति । निकृष्टान्नं खादन्ति । तद् दृष्ट्वा राजा चिन्ताकुलः जातः । तदा पुरोहितोऽवदत्, “हे राजन्, धनधान्यादि सर्वं वस्तुजातं वस्तुतः वसुन्धरायाः उदर एव वर्तते । तत्प्राप्तुं यतस्व ।”
तदा पृथुभूपेन तदर्थं धनुः सज्जीकृतम्। तदा भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा तस्य पुरतः प्रकटिता अभवत् अवदत् च, “हे राजेन्द्र ! तव पिता | दुःशासक: वेनराज: राजधर्मस्य पालनं नाकरोत्। तदा मया चोरलुण्ठकभयात् धनधान्यपुष्पफलानि मम उदरे निहितानि । त्वं तु प्रजाहितदक्षः नृपः । यदि त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि तर्हि अहं प्रसन्ना भविष्यामि। अतः धनुः त्यज । खनित्राणि, हलान् कुद्दालकानि लवित्राणि च हस्ते गृहीत्वा प्रजाजनैः सह कृषिकार्यं कुरु।”
(१) अवबोधनम् । (४ तः ३) [३]
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि स्व-उदरे निहितानि यतः …………………
(१) वेनभूप: दुःशासक: आसीत् ।
(२) भूमिः स्वभावेन कृपणा आसीत् ।
उत्तर :
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि स्व-उदरे निहितानि यत: ( 9 ) वेनभूपः दुःशासकः आसीत् ।
(ख) कः कं वदति ?
तव पिता दुःशासकः ।
उत्तर :
तव पिता दुःशासकः । भूमिः पृथुवैन्यं वदति ।
(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
वसुन्धरायाः उदरे किं वर्तते ?
उत्तर :
वसुन्धरायाः उदरे धनधान्यादि सर्वं वस्तुजातं वर्तते ।
(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत ।
वेनराज: राजधर्मस्य पालनम् अकरोत् ।
उत्तर :
वेनराज : राजधर्मस्य पालनम् अकरोत् । असत्यम् ।
(२) शब्दज्ञानम् । (३ तः २) [२]
(क) २ पूर्वकालवाचक धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।
उत्तर :
२ पूर्वकालवाचक-धातुसाधित-त्वान्त अव्यये
(१) दृष्ट्वा
( २) गृहीत्वा
(ख) गद्यांशात् विशेषण चित्वा लिखत ।
१. ……………………………………………. प्रजा: ।
२. ……………………………………………. नृपः ।
उत्तर :
(१) कृशाः प्रजाः।
(२) प्रजाहितदक्ष: नृपः।
(ग) पूर्वपदं लिखत ।
१. पुरोहितोऽवदत् = ………………………… + अवदत् ।
२. अशक्ताश्च = …………………….. + + च।
उत्तर :
(१) पुरोहितोऽवदत् = पुरोहितः + अवदत्।
(२) अशक्ताश्च = अशक्ता: + च।
(३) पृथक्करणम् । [२]
क्रमेण योजयत ।
१. भूमेः कृषिकार्यस्य उपदेशनम् ।
२. पृथुभूपस्य धनुः सज्जीकरणम् ।
३. पुरोहितस्य उपदेशकथनम् ।
४. भूमेः स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटनम् ।
उत्तर :
(१) पुरोहितस्य उपदेशकथनम् ।
(२) पृथुभूपस्य धनुः सज्जीकरणम् ।
(३) भूमेः स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटनम् ।
(४) भूमेः कृषिकार्यस्य उपदेशनम् ।
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
अथ प्राप्तः सुदासस्तदुद्यानं, यत्र भगवतः सुगतस्य निवासः । तत्र वटवृक्षस्याधस्तादेकस्मिन्नश्मखण्डे समुपविष्ट आसीत्स महात्मा। | अनल्पेन धाम्ना राजते स्म तस्य भगवतो वदनम् । तदालोकयतः सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णव उदतिष्ठत् । स हस्तस्थं नीरजं भगवतः सुगतस्य चरणयोरर्घ्यं कृत्वा ‘नमो भगवते’ इति वदन् सविनयं प्राणमत् ।
तं प्रसादवर्षिभ्यां लोचनाभ्यां निरूपयन् स्मयमानमुखपद्यो भगवान् अभानत, “वत्स, किमिच्छसि ?” इति। एवम् उक्तवति सुगते निरिच्छ : सुदासः प्रत्यवदत्, “भगवन् किमन्यत् ? केवलं भगवतः चरणकमलस्पर्शेन आत्मा मे कृतार्थतां लभताम्” इति ।
एवंवादिनं सुदासं ‘तथास्तु’ इत्यब्रवीद् भगवान् सुगतः। अहो प्रभावः सुगतस्य, यत्तस्य दर्शनमात्रेणैव कमलार्थं बहुमूल्यमपेक्षमाणः सुदासस्तद्विस्मृत्य सुगतचरणाभ्यां तत्कमलं समर्पितवान् ।
एष सुगतः एव ननु भगवान् गौतमबुद्धः ।
(१) अवबोधनम् । (४ तः ३) [३]
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
सुदास नीरजं सुगतचरणाभ्यां समर्पितवान् यतः ………………….
१. सुगतः सुदासाय अधिकं धनं यच्छति ।
२. सुदासस्य मनसि भक्तिरसः अजायत ।
उत्तर :
सुदास: नीरज सुगतचरणाभ्यां समर्पितवान् यत :
सुदासस्य मनसि भक्तिरसः अजायत।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
क : सुगत: ?
उत्तर :
भगवान् गौतमबुद्ध : नाम सुगतः।
(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत ।
‘तथास्तु’ इत्यब्रवीत् सुदासः ।
उत्तर :
‘तथास्तु’ इत्य्रवीत् सुदासः। असत्यम्।
(घ) एष: गद्यांश कस्मात् पाठात् उद्धृत: ?
उत्तर :
एष: गद्यांशः ‘अमूल्यं कमलम्’ इति पाठात् उद्धृतः।
(२) शब्दज्ञानम् । (३ तः २) [२]
(क) प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
भगवतो वदनं धाम्ना राजते स्म ।
उत्तर :
भगवतो वदन केन विराजते स्म ?
(ख) उत्तरपदं लिखत ।
१. चरणयोरर्घ्यम् = चरणयोः + …………………
२. किमिच्छसि = किम् + …………………..
उत्तर :
(१) चरणोरर्घ्यम् = चरणयो : + अर्ध्यम्।
(२) किमिच्छसि = किम् + इच्छसि।
(ग) लकारं लिखत ।
आत्मा मे कृतार्थतां लभताम् ।
उत्तर :
लभताम् = लोट्लकार:
(३) पृथक्करणम्।
स्थानाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत ।
(मञ्जूषा – वटवृक्ष:, नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)
उत्तर :
(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत (२ तः १) [४]
१. रदनिका – एहि वत्स ! शकटिकया क्रीडावः ।
दारक : – (सकरुणम्) रदनिके ! कि मम एतया मृत्तिकाशकटिकया; तामेव सौवर्णशकटिकां देहि।
रदनिका – (सनिर्वेदं निःश्वस्य) जात ! कुतोऽस्माकं सुवर्णव्यवहारः ? तातस्य पुनरपि ऋद्धया सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि । (स्वगतम्) तद्यावद्विनोदयाम्येनम् ।
उत्तर :
रदनिका – एहि वत्स! शकटिकया क्रीडावः।
दारक: – (सकरुणम्) रदनिके! किं मम एतया मृत्तिकाशकटिकाया; तामेव सौवर्णशकटिकां देहि।
रदनिका – (सनिर्वेदं नि:श्वस्य) जात ! कुतोऽस्माकं सुवर्णव्यवहार: ?
तातस्य पुनरपि ऋद्धया सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
(स्वगतम्) तद्यावद्विनोदयाम्येनम्। आर्यावसन्तसेनाया:
समीपमुपसर्पिष्यामि। (उपसृत्य) आर्ये ! प्रणमामि।
२. विश्वामित्रः – अयि मातः, विश्वामित्रोऽहम् । दूरतः आयातः रथैः शकटैः च । वयं सर्वे परतीरं गन्तुं समुत्सुकाः ।
नदी ( शुतुद्री) – विप्रवर, मधुरा खलु ते वाणी । रञ्जयति अस्मान् । वद कथं तव साहाय्यं कर्तव्यम् ?
विश्वामित्र : – अम्ब, शृणु मे अभ्यर्थनाम् ।
उत्तर :
Vishvamitra : Holy mother, I am Vishvamitra. We have come from far off, in chariots and carts. We are egar to reach yonder bank.
Shutudri river : O supreme Brahmin! Your speech is sweet; it pleases us. Tell me, how may we help you?
Vishvamitra : Mother, listen to my prayer.
विश्वामित्र – आई, मी विश्वामित्र, रथ आणि गाड्या यांच्या साहाय्याने दुरून आलो आहे. आम्ही सर्वजण पलीकडच्या तीरावर जाण्यासाठी फार समुत्सुक आहोत.
नदी शुद्री – श्रेष्ठ ब्राह्मणा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. आम्हांला ती आनंद देते. सांग, आम्ही तुला कशी मदत करावी ?
विश्वामित्र – आई, माझी प्रार्थना ऐक.
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (३ तः २) [४]
(१) सर्कसस्वामी किमर्थं चिमणरावं प्रति आगत: ?
उत्तर :
The feast event of tiger, bear and cow was very popular in the circus. Its tickets were sold, but it was a big question mark before the circus owner, about how to present that show on that day. They wanted Chimanrao’s help for this. Chimanrao was the head of Balveerchamu, that is, the Scout Camp, thus everyone called him ‘Captain Sir’. The owner of the circus was asking for help. From his speech, Chimanrao learnt that the tiger and bear in the feast event were not real, but humans played the roles of tiger and bear. Both of them got into a quarrel and were unable to play their parts. The owner came to Chimanrao to request that two of the soldiers from the scout should be asked to play the tiger and bear only for that day.
सर्कसमध्ये वाघ, अस्वल आणि, गाय, यांच्या सहभोजनाचा अतिशय लोकप्रिय कार्यक्रम होता. त्याची तिकिटेही विकली गेली होती. पण त्या दिवशीच्या खेळात तो कसा दाखवायचा असा प्रश्न सर्कसवाल्यांसमोर होता. त्यासाठी त्यांना चिमणरावाची मदत हवी होती. चिमणराव बालवीरचमू. म्हणजे, स्काऊटच्या शिबिराचे प्रमुख होते, त्यामुळे त्यांना ‘कॅप्टनसाहेब’ म्हणत. सर्कसचे मालक त्यांची मदत मागत होते. त्यांच्या बोलण्यातून चिमणरावांना समजले की. सहभोजनातले वाघ आणि अस्वल खरेखुरे नव्हतेच, तर माणसेच वाघाची व अस्वलाची भूमिका वठवत. त्या दोघांचे भांडण झाले आणि त्यांना आपली सोंगे वठवणे अशक्य होते. चिमणरावांनी स्काऊटपैकी कोणत्याही दोन सैनिकांना त्या दिवसापुरते वाघ आणि अस्वलाचे काम करण्यास सांगावे ही विनंती करण्यासाठी सर्कसचे मालक चिमणरावांकडे आले होते.
(२) महर्षि कणाद : परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तर :
The great sage Kanada explained in fifth or sixth century B.C. that, an atom is the main source (root cause) of matter and that the entire universe is composed of atoms. According to him (his theory), atom is not perceptible (invisible ) to the naked eye, is subtlest, impartite ( undivided), eternal (indestructible) and endowed by innumerable properties. He defined it as : atom is the one sixth fraction of the minutest dust-particle that can be seen in the beam of sunlight entering through the window.
ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात महर्षि कणाद यांनी परमाणू हे द्रव्याचे मूलकारण आहे, सर्व जग परमाणूपासून निर्माण झालेले आहे असे प्रतिपादन केले. त्यांच्या मते परमाणू नुसत्या इंद्रियांनी न कळणारा, सूक्ष्म निरवयव, नित्य आणि विशेष लक्षणांनी युक्त असतो. त्यांनी त्याची व्याख्या देखील केली ती अशी: खिडकीतून येणा या सूर्याच्या कवडशात जो लहान धुलिकण दिसतो, त्याचा एक षष्ठांश भाग म्हणजे परमाणू होय …
(३) शङ्करेण संन्यासार्थं कथम् अनुमति: लब्धा ?
उत्तर :
Before the circus game actually started. Abdul in the guise of a bear and Chiman Rao, in the guise of a tiger, sat in their respective cages. There was more rush in front of tiger’s cage. Some people ridiculed the tiger by commenting. “How skinny this tiger looks” when a small boy was scared to hear the tiger’s roar, his mother threw stones at the tiger to comfort him. Suffering from pain and forgetting that he.was a tiger. Chiman rao recited the lines. “A tiger caught in the cage, womenfolk hurt stones” thus causing the woman to faint while screaming. “Ghost! Ghost! when Chiman rao’s son Raghu went near the cage and asked, “Appa, do you want some tea ?” the spectators were shocked.
तृतीयः विभाग:- पद्यम् । ( २० गुणाः)
(अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत । [४]
(१) रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगाः
निरालम्बो मार्गश्चरणविकलः सारथिरपि ।
रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः
क्रियासिद्धिः सत्तवे भवति महतां नोपकरणे ।।
(२) तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे ।
निरैक्षद् रावणं क्षिप्रं वैदहीं च ददर्श सः ।।
ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः ।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम् ।।
(१) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । [१]
रवेः सारथिः कीदृशः अस्ति ?
उत्तर:
रवेः सारथिः चरणविकलः अस्ति ।
(२) विशेषण- विशेष्योः मेलनं कुरुत । [१]
उत्तर:
अ – आ
(१) निरालम्ब: – मार्गः ।
(२) सप्त – तुरगा:
(३) पद्यांशात् विशेषणानि चित्वा रेखाचित्रं पूरयत । [१]
उत्तर:
(आ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत | [४]
अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि ।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं
न याचको वा न च निर्धनो वा ।।
वैद्यराज नमुस्तभ्यं यमराजसहोदर ।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।
यादृशं वपते बीजं क्षेत्रमासाद्य कर्षकः ।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम् ।।
(१) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । [१]
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकायाः उत्तरं किम् ?
उत्तर:
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकायाः उत्तरम्-लोकयानवाहक:
(२) उत्तरपदं लिखत । [१]
नमस्तुभ्यम् = नमः + …………….
वाऽपि = वा + …………………..
उत्तर:
नमस्तुभ्यम् = नमः + तुभ्यम्।
व्रंडपि = वा + अपि।
(३) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (२ तः १) [२]
(क) ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरणं माध्यमभाषया लिखत ।
उत्तर:
The patient or the friend of a doctor is supposed to be saying this. When he addresses the doctor as ;ejktlgksnj, our curiosity is aroused. How can a doctor be a brother of ;ejkt? Brother usually share some features. The second line explains exactly the same point. A doctor takes away the life as well as money of the patient. Yama takes away only life.
डॉक्टर किंवा वैद्य यांची़ मिष्किलपणे हर उडवणारा हा श्लोक म्हणजे विनोदाचा नमुना आहे. कवी वैद्याला यमराजाचा सहोदर म्हणजे सख्खा भाऊ म्हणून हाक मारतो. आणि (कोपरापासून ?) नमस्कार करतो. पहिली ओळ वाचून आपल्या मनात ‘यमराजसहोदर’ या संबोधनाबाबत प्रश्नचिन्ह निर्माण होते. त्याचा उलगडा दुसया ओळीत केलेला आहे. यम फक्त माणसाचे प्राण घेतो. वैद्य आधी रोग्याकडून फी वसूल करतो आणि नंतर त्याचे प्राण घेतो. प्राण हरण करण्याचे काम हे दोन्ही भावांचे सारखेपण. पैसे घेण्याने वैद्य यमापेक्षा जरा सरसच ठरतो.
(ख) मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तर:
The farmer sows the seeds in his field. He reaps what he sows. This applies to our actions. We reap what we sow. If we do good deeds, they are bound to give us good results. If we commit sins, we are sure to suffer sooner or later. Keep aside the ideas of sin or religious merit. Do we not observe the truth of this in our life? A boy who works hard gets marks in the examination. A good worker gets a good job. A criminal is punished by the court and condemned by the society.
‘पेरावे तसे उगवते’ अशी म्हण आहे. शेतकरी शेतात जाऊन ज्या प्रकारचे बी पेरतो, जे पेरतो तेच उगवते. भात पेरून ज्वारीचे पीक येणार नाही. तसेच माणूस जसे कर्म करील तसे फळ त्याला मिळेल. वाईट कर्म करून चांगले फळ मिळणार नाही. निकृष्ट दर्जाचे काम करून उत्कृष्ट फळ मिळणार नाही. पुण्य आणि पाप या कल्पना बाजूला ठेवल्या, तरी व्यवहारातला अनुभव आपल्याला काय दर्शवतो ? चांगला अभ्यास करणारा परीक्षेत चांगले यश मिळवतो. चांगला कारीगर उत्तम पगाराची नोकरी सहज मिळवतो ! गुन्हेगाराला शिक्षा होते ही उदाहरणे पुरेशी बोलकी आणि बोधप्रद आहेत.
(इ) पद्ये शुद्धे पूर्णे च लिखत। (क, ख तः १, ग, घ तः १) [६]
(१) (क) विद्या नाम ……………….. [४]
……………………… विद्याविहीनः पशुः ।।
अथवा
(ख) यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं ……………………….
………………….. मे व्यपगतः ।।
उत्तर:
(क) विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् ।
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरुणां गुरुः ।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम् ।
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ।।
अथवा
(ख) यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः ।।
यदा किञ्चित्किञ्चिद् बुधजनसकाशादवगतं
तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।।
(२) (ग) राक्षसेभ्यः …………………… [२]
……………………… स पण्डितः ।।
अथवा
(घ) आत्मनो ………………………….
…………………………….. ‘सर्वार्थसाधनम् ।।
उत्तर:
(ग) राक्षसेभ्य: सुतां हतत्वा जनकस्य पुर्रीं ययौ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डित:।।
अथवा
(घ) आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम्।।
(ई) अन्वयं पूरयत। [२]
पुरुष : …………………. भिन्द्यात् ……………….”छिन्द्यात् रासभरोहणं (अपि) कुर्यात् । येन केन ………………. (सः) ………………. भवेत् ।
उत्तर:
पुरुष: घंट भिन्द्यात्, पटटं छिन्द्यात् रासभरोहणं (अपि) कुर्यात्। येन केन प्रकारेण (स:) प्रसिद्ध: भवेत्।
(उ) सरलार्थ लिखत । (३ तः २) [४]
(१) मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून् ।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः ।।
उत्तर:
It is only by reading that men get the knowledge of many things/subjects. They became scholars by reading. They become experts in various fields of work.
ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.
वाचनानेच माणसे पुष्कळ विषयांचे ज्ञान मिळवतात. ती बहुश्रुत बनतात. वाचनानेच ती आपापल्या कामात तरबेज होतात.
(२) षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वरा: ।
तथा मानवताधर्मं सर्वे धर्माः समाश्रिताः ।।
उत्तर:
Just as shadja (sa) note is the root (or base) of various (seven) notes of musical pitch, all the religions are based solely on the philosophy of humanism.
ज्याप्रमाणे षड्ज हे संगीतातल्या विविध (सात) स्वरांचे मूळ आहे; त्याप्रमाणे मानवताधर्मावर इतर सर्व धर्म आधारलेले आहेत.
(३) वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम् ।
वार्धक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम् ।।
उत्तर:
Reading gives knowledge in childhood, protects character in youth and removes sadriess in old age. Reading goods books is beneficial.
वाचन बालपणी ज्ञान देणारे, तारुण्यात चारित्र्याचे रक्षण करणारे आणि म्हातारपणी दुःख घालवणारे असते. चांगल्या ग्रंथांचे वाचन हितकारक असते.
चतुर्थ: विभागः- लेखनकौशलम् (१५ गुणाः)
(अ) वाक्यरचनां कुरुत। [५]
(१) धातूनाम् उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत । (५ तः ३)
(क) याच् (१ आ. प.)
(ग) वि + रम् (१ प. प.)
(ख) कुप् (४ प. प.)
(घ) स्पृह (१० उ. प.)
(ड.) स्निह् ( ४ प. प.)
उत्तर :
(क) याच् (१ आ. प.)
धनिक: वीरबलं साहापं याचते ।
(ख) कुप् (४ प. प.)
जनक: मह्यं कदापि न कुप्यति ।
(ग) वि + रम् (१ प. प.)
त्वम् अयोग्यात् कर्मणः विरम |
(घ) स्पृह (१० उ. प.)
मार्जार : दुग्धाय स्पृहयति ।
(ङ) स्निह् (४ प. प.)
प्रजाः भूपे स्निह्यन्ति ।
(२) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । (४ तः २)
(क) रवि : अपारनभसः पारं याति ।
(ख) कृष्णः मेघः जलं वर्षति ।
(ग) जनैः कनकं परीक्ष्यते ।
(घ) जम्बूकः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।
उत्तर:
(क) भानुः अपारनभसः पारं याति ।
(ख) कृष्ण जलधरः जलं वर्षति ।
(ग) जनैः सुवर्णं परीक्ष्यते ।
(घ) शृगाल: तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।
(आ) ५/७ वाक्यात्मकं निबन्धं लिखत । (३ तः १)
(१) मम प्रियः उत्सवः ।
(२) मम प्रिया भाषा ।
(३) मम प्रिय नेता ।
उत्तर:
(१) मम प्रियः उत्सवः ।
आशुशब्दस्य अन्तेन कलायाः प्रथमेन च।
विहगो यो भवेत्तस्य वर्णं शीघ्रं निवेदय॥
कः एष: खगः ? एष: शुकः। अस्माकं गृहसङकुले नैके खगा: दृश्यन्ते। तेषु मम प्रिय: खगः शुकः। तस्य वर्ण: हरितः
चन्चू: च रक्ता।
स: वृक्षस्य कोटरे निवसति। आकाशे स्वेच्छया विहरति स: मरीचिका: बीजपूरफलं च खादति। दाडिमं शुकाय अतीव रोचते। स: ‘विठू विठू’ इति वदति मधुरं गायति च शुक: मनुष्यशब्दानाम् अनुकरणमपि करोति। यशा वयं वदाम: तथैव स: रटति।
स: अतीव मनोहारी। अहं शुकाय स्पृहयामि।
(२) मम प्रिया भाषा ।
यद्यपि मराठीभाषा मम मातृभाषा अक्ति तथापि संस्कृतभाषा एवं मम् प्रिय भाषा। संस्कृतभाषा सरसा सरला च। अष्टम्यां कक्षायां प्रवच्याः अध्ययनं शालायां प्रारब्धम्। मया नैकानि मधुराणि स्तोत्राणि कण्ठस्थीकृतानि। संस्कृतभाषा न केवलं प्राचीना अपि तु समुद्धा। संस्कृतभाषायां बहूनि गेयानि मधुराणि च सुभाषितानि। तथैव नैके शास्त्रीयाः ग्रन्था: अपि सन्ति।
परदेशीया: अपि अंस्या: अध्ययनार्थं अत्र आगच्छन्ति संगणकेषु अपि संस्कृतभाषा उपयुक्ता भवेत् इति मन्यते।
(३) मम प्रिय नेता ।
लोकमान्य: बाल गङ्गाधर: तिलक: भारतदेशस्य महान नेता आसीत्। ‘केशव’ इति तस्य जन्मनाम। स: १८५६ खिस्तान्दे रत्नागिरीनगर्या जनिमलभत।
बाल्यात् एव एष: कुशाग्रबुद्धि: सत्यप्रिय: न्यायप्रिय: च।
स्वातन्त्रसंग्रामे तिलकमहाभागानां कार्यम् अतुलनीयं खलु।
‘केसरी’, ‘मराठा’ इत्यादिभि: वृत्तपत्रैः तेन समाजः प्रबोधितः। ब्रिटिशशासनेन एषः नैकवारं कारागृहे निक्षिप्तः। परं तस्य धैर्यं तथैव स्वातन्त्र्य प्राप्ते: प्रयत्ना: अखाण्डिता आसन्। ब्रह्मदेशे माण्डले कारागृहे तेन ‘गीतारहस्य’ नाम अभूतपूर्व: ग्रन्थ: रचितः।
भारतीयेभ्य: तेन स्वराज्यस्य मन्त्र: दत्तः स्वातन्त्र्यार्थं तेन कृतः प्रभूतः सङ्घर्ष: प्रेरणादायक: अस्ति।।
अथवा
५/७ वाक्यात्मकं संवादं लिखत (३ तः १ )
(१) आपणसंवादः ।
(२) गृहसंवादः ।
(३) दूरवाणीसंवादः ।
उत्तर:
१. आपणसंवादः ।
पात्रे – द्वे (शाकविक्रेता, ग्राहक: च )
ग्राहक : – अद्य बहूनि शाकानि न सन्ति । किं कारणम् ?
विक्रेता – शाकानि महार्घानि सञ्जातानि ।
ग्राहक : – अस्तु तत् । कारवेल्लस्य किं मूल्यम् ?
विक्रेता – अवश्यम् । इतोऽपि किम् इच्छति क्रेतुं भवान् ?
ग्राहक : – कारवेल्लमेव पर्याप्तम् ।
विक्रेता – किं कारवेल्लं रोचते भवते ?
ग्राहक : – न खलु। परं कारवेल्लस्य बहवः गुणाः, लाभाः च । विशेषत: मधुमेहीनां कृते तत् अतीव उपयुक्तम्। एतत् शतरुप्यकाणां धनपत्रं गृहाण ।
विक्रेता – धन्यवादाः । एतानि अवशिष्टानि रुप्यकाणि गृह्णातु ।
२. गृहसंवादः ।
पात्रे – द्वे (पिता, पुत्रः)
पिता – अये सौमित्र, भारत-पाकिस्तानदेशयोः क्रिकेट्स्पर्धा अद्य अस्ति खलु ?
पुत्र: – कदा कुत्र च ?
पिता – क्रीडास्पर्धा कोलकातानगरे अस्ति । प्रभाते दशवादने स्टारक्रीडावाहिन्यां तां द्रष्टुं शक्नुमः वयम् ।
पुत्र: – मम पाठशाला शालान्तपरीक्षायाः केन्द्रम् अस्ति । अतः अस्माकं कृते अद्य अनध्यायदिनं वर्तते ।
पिता – तर्हि त्वमपि स्वाध्यायं पूर्णं कृत्वा क्रीडास्पर्धां द्रष्टुं शक्नुयाः ।
पुत्रः – पित:, तव कार्यालयगमनं ………………
पिता – अद्य अहं कार्यालयं न गच्छामि। तव माता, अहं, त्वं च मिलित्वा क्रीडास्पर्धां पश्यामः ।
पुत्रः – आवां क्रीडास्पर्धां पश्यावः । माता तु अस्माकं कृते रुचिरखाद्यं करिष्यति । तस्यै क्रीडास्पर्धा न रोचते यथा आवाभ्याम् ।
पिता – अथ किम् । आवाम् एवं क्रीडारसिकौ कुटुम्बे ।
३. दूरद
रमेशः – कः वदति ?
अशोक: – अहम् अशोकः । रमेश, तव स्वरः किञ्चित् भिन्नः अद्य ।
रमेशः – शिरोवेदनया पीडितः अतः स्यात् ।
अशोकः – विश्रामं कुरु । पाठशालां न आगच्छ ।
अहम् अध्यापिकायै कथयिष्यामि ।
रमेशः – तदर्थमेव तुभ्यं कथयितुमिच्छामि ।
अशोक: – चिन्तां मा कुरु । परं वैद्यस्य औषधम् अवश्यम् आनय ।
रमेशः – अधुनां तत्रैव गच्छामि । अस्माकं वैद्यस्य चिकित्सालये बहव: रोगिणः आगच्छन्ति । प्रतीक्षा कष्टदा अस्ति । परं न अन्यः उपायः ।
अशोक: – अस्तु, अधुना विरमामि भोजनं कृत्वा पाठशाला गच्छामि ।
(इ) मञ्जूषातः उचितशब्दान् चित्वा ५-६ वाक्यात्मकं चित्रवर्णनं कुरुत ।
(मञ्जूषा : पश्यति, उपविशति, क्रीडति दोलयति, अवसर्पति, भ्रमति, क्षिपति )
उत्तर:
१. एतत् चित्रम् उद्यानस्य अस्ति।
२. उद्याने एक: बालक: अवसर्पति।
३. एका बालिका दोलायां दोलयति।
४. जनाः वृक्षस्य अधः उपविशन्ति।
५. द्वौ बालकौ कन्दुकेन खेलतः।
६. उद्याने जलधारायन्त्रम् अपि अस्ति।
७. मह्यम् एतत् चित्रं अतीव रोचते।
अथवा
संस्कृतानुवादं कुरुत। (८ तः ५)
(१) मी डोळ्यांनी पाहतो/ पाहते.
I see with eyes.
मैं आँखों से देखता / देखती हूँ।
उत्तर:
अहं नेत्राभ्यां पश्यामि।
(२) गाढव ओझे वाहते.
A donkey carries the burden.
गधा बोझ ढोता है।
उत्तर:
गर्दभः भारं वहति।
(३) कार्तिकेय गणेशाचा भाऊ आहे.
Kartikeya is brother of Ganesha
कार्तिकेय गणेश का भाई है।
उत्तर:
कार्तिकेय: गणेशस्य भ्राता अस्ति।
(४) २ मुली मैदानावर खेळतात.
2 girls play in the playground
२ लड़कियाँ मैदान में खेलती हैं।
उत्तर:
द्वे बालिके क्रीडाङ्गणे खेलतः।
(५) शिक्षक विद्यार्थ्याबरोबर मंदिरात जातो.
A teacher goes to the temple with a student.
गुरु छात्र के साथ मंदिर जाता है।
उत्तर:
शिक्षक: छात्रेण सह मन्दिरं गच्छति।
(६) माणसाने कधीही खोटे बोलू नये.
A man should never speak a lie.
मनुष्य को कभी झूठ नहीं बोलना चाहिए।
उत्तर:
मनुष्येण कदापि असत्यं न वक्तव्यम्।
(७) पावसाळ्यात मोर आनंदाने नाचतात.
Peacocks dance happily in the rainy season.
बारिश में मोर खुशी से नाचते हैं।
उत्तर:
वर्षाकाले मयूराः आनन्देन नृत्यन्ति।
(८) तू प्रश्न विचारतोस आणि उत्तर लिहितोस.
You are asking a question and writing the answer.
तुम प्रश्न पूछते / पूछती हो और उत्तर लिखते लिखती हो।
उत्तर:
त्वं प्रश्नं पृच्छसि उत्तरं लिखसि च।
पञ्चमः विभाग: – भाषाभ्यासः । ( २० गुणाः)
प्रश्न ५.:
(अ) तालिकापूर्ति कुरुत । [८]
(१) नामतालिका। (६ तः ४) [२]
उत्तर :
(२) सर्वनामतालिका। (६ तः ४) [२]
उत्तर :
(३) क्रियापदतालिका (६ तः ४) [२]
उत्तर :
(४) धातुसाधित विशेषण तालिका। (६ तः ४) [२]
उत्तर :
(आ) निर्दिष्टा: कृती: कुरुत । (५ तः ४) [१२]
(१) योग्यं रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत । (५ तः ३) [३]
उत्तर :
(क) माता पञ्चवारं मम युतकं प्रक्षालितवती।
(ख) भगवता व्यासेन अष्टादश पुराणानि रचितानि।
(ग) भवने मम गृहं सप्तमे तले वर्तते।
(घ) साहित्ये नव रसा: सन्ति।
(च) आर्यभट्ट: इति भारतवर्षेण प्रेषित: प्रथमः उपग्रह:।
(२) समस्तपदानां तालिकापूर्ति कुरुत । (५ तः ३) [३]
उत्तर :
(३) समानार्थकशब्दान्/विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत । (५ तः ३) [३]
(क) नदी = ……………………………………..।
(ख) प्रभूतम् × ……………………………।
(ग) नक्र: = ……………………………………..।
(घ) विद्वान् = ………………………………….।
(च) माता = …………………………..।
उत्तर :
(क) नदी = तटिनी
(ख) प्रभूतम् × अल्पम्
(ग) नक्र: = कुस्भीरः।
(घ) विद्वान = अजः।.
(च) माता = जननी।
(४) सूचनानुसारं कृती: कुरुत । (५ त : ३) [३]
(क) महर्षिणा परमाणोः व्याख्या कृता। (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
(ख) सः महोदयम् उपगम्य वदति । ( ल्यबन्तं निष्कासयत । )
(ग) जना: वन्यपशून् द्रष्टुम् आगच्छन्ति स्म । ( ‘स्म’ निष्कासयत ।)
(घ) त्वं पत्रं लिख । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत । )
(च) जटायुः रावणस्य गात्रे व्रणान् चकार। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत )
उत्तर :
(क) महर्षि: परमाणो: व्याख्यां कृतवान्।
(ख) सः महोदयम् उपगच्छति वदति च।
(ग) जना: वन्यपशून्द्रव्टुम् आगच्छन्।
(घ) भवान् पत्रं लिखतु।
(च) जटायु: रावणस्य गात्रे व्रणान् अकरोत्।
(५) वाक्यं शुद्धं कुरुत । (५ तः ३)
(क) शुक: दाडिमफलानि खादन्ति ।
(ख) गणेशम् नमः ।
(ग) त्वं भोजनं करोमि ।
(घ) भारतदेशे रमणीयं स्थलानि सन्ति ।
(च) गृहं समीपे वाचनालयः वर्तते ।
उत्तर :
(क) शुक: दाडिमफलानि खादति।
(ख) गणेशाय नमः।
(ग) अहं भोजनं करोमि।
(घ) भारतदेशे रमणीयानि स्थलानि सन्ति।
(च) गृहस्य समीपे वाचनालय: वर्तते।
षष्टः विभाग:- अपठितम्। (८ गुणाः)
प्रश्न ६.
(अ) गद्यांशं पठित्वा कृती: कुरुत। (६ तः ४) [४]
सुनीता अनीता च माधवदासस्य द्वे कन्ये । सुनीतायाः पतिः मालाकार तथा अनीतायाः पतिः कुम्भकारः । एकदा सुनीता पितरम् अवदत्, “तात, प्रभूत पर्जन्यः वर्षतु इति मे इच्छा । येन अस्माकं वनस्पतयः पर्याप्तं जलं प्राप्स्यन्ति । तच्छ्रुत्वा समीपे उपविष्ट सत्वरम् अवदत्,” न न । तात। अहं तु चण्डातपं कामये । येन अस्माकं मृद्घटाः सुरक्षिताः स्युः । उभयोः कामनाम् आकर्ण्य माधवदासः मनसि अवदत्, “किमहं वदाम्यत्र ?”
(१) पूर्णवाक्येन उत्तरत ।
कस्याः पतिः मालाकार : ?
उत्तर :
सुनीतायाः पतिः मालाकारः ।
(२) प्रातिपदिकं लिखत ।
(क) कामनाम् (ख) अस्माकम् ।
उत्तर :
(क) कामनाम् – कामना (नाम)
(ख) अस्माकम् – अस्मद् (सर्वनाम)
(३) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत ।
एकदा सुनीता मातरम् अवदत् ।
उत्तर :
एकदा सुनीता मातरम् अवदतत। असत्यम्।
(४) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत ।
“प्रभूतं पर्जन्यः वर्षतु इति मे इच्छा।”
उत्तर :
I wish for heavy rains.
(५) गद्यांशात् एकं चित्वा लिखत ।
उत्तर :
अव्ययम्-समीपे
(६) कारकपरिचयं कुरुत । अहं तु चण्डातपं कामये ।
उत्तर :
अहं-कर्त्ताकारकम्
(आ) (१) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्ट कृती कुरुत । [४]
छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे ।
फलान्यपि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषाः इव ।।
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (२ तः १)
(क) वृक्षाः कुत्र तिष्ठन्ति ?
उत्तर :
वृक्षा: आतपे तिष्ठन्ति।
(ख) के सत्पुरुषाः इव ?
सत्पुरुष: =
उत्तर :
वृक्षाः सत्पुरुषा: इव।
२. समानार्थकं शब्दं लिखत ।
उत्तर :
सत्पुरुष: = सज्जन:
(२) पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।
षड् दोषाः पुरुषेण इह हातव्याः भूतिम् इच्छता।
निद्रा तन्द्रा भयं क्रोध: आलस्यं दीर्घसूत्रता ।।
उत्तर :
