Maharashtra Board SSC Class 10 Sanskrit Composite Question Paper 2022 with Answers Solutions Pdf Download.
SSC Sanskrit Composite Question Paper 2022 with Answers Pdf Download Maharashtra Board
Time: 2 Hours
Max. Marks: 40
सूचना :
- सूचनानुसारम् आकृतयः आरेखितव्याः ।
- आकृतीनाम् आरेखनं मसीलेखन्या कर्तव्यम् ।
- सर्वासु कृतिषु वाक्यानां पुनर्लेखनम् आवश्यकम् ।
- लेखनं सुवाच्यं, स्पष्टं लेखननियमानुसारं च भवेत् ।
प्रथम : विभागः – सुगमसंस्कृतम् [6]
1. (अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत । (4 तः 3) [3]
उत्तर:
(1) स्मृतिशलाका
(2) युतकम्
(3) पर्पटम्
(4) परीक्ष
(आ) सङ्ख्या: अक्षरैः / अङकै लिखत । (3 तः 2 )
(1) पञ्चाशीतिः
उत्तर:
८५
(2) १४
उत्तर:
चतुर्दश
(3) त्रिंशत् ।
उत्तर:
३०
(इ) समय स्तम्भमेलनं कुरुत ।
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) पादेन षड्वादनम् | ७.०० |
| (2) सप्तवादनम् | ६.१० |
| ६.१० |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) पादेन षड्वादनम् | ५.४५ |
| (2) सप्तवादनम् | ७.०० |
द्वितीयः विभाग: गद्यम्: [14]
2. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत । [4]
किञ्चित्कालानन्तरं शृगालः मृगम् अवदत् वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रमस्ति । दर्शयामि त्वाम् ।’ तथा कृते मृगः प्रत्यहं तत्र गत्वा सस्यम् अखादत् । तद् दृष्ट्वा एकस्मिन् दिने क्षेत्रपतिना पाशः योजितः । तत्रागतः मृगः पाशैर्बद्धः । सः अचिन्तयत्, “इदानीं मित्राण्येव शरणं मम। ” ‘दूरात् तत् पश्चन् जम्बूकः मनसि आनन्दितः । सोऽचिन्तयत्, “फलितं मे मनोरथम् । इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि।” मृगस्तं दृष्ट्वा अब्रवीत्, “मित्र, छिन्दि तावन्मम बन्धनम् । त्रायस्व माम् । ” जम्बूको दूरादेवावदत्, “मित्र, दृढोऽयं बन्धः । स्नायुमिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्पृशामि ?” इत्युक्त्वा सः समीपमेव वृक्षस्य पृष्ठतः | निभृतं स्थितः ।
प्रदोषकाले मृगमन्विष्यन् काकस्तत्रोपस्थितः । मृगं तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच, “सखे! किमेतत् ?” मृगेणोक्तम्, ‘सुहृद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोऽहम्।”
(1) अवबोधनम् । (3 तः 2)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
जम्बूकः मनसि आनन्दितः यतः
(1) मृगः पाशैः बद्धः ।
(2) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत् ।
उत्तर:
जम्बूकः मनसि आनन्दितः यतः मृगः पाशैः बद्धः ।
(ख) कः कं वदति ?
“वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रमस्ति ।’
उत्तर:
शृगालः मृगं वदति ।
(ग) एष: गद्यांश : कस्मात् पाठात् उद्धृतः ?
उत्तर:
एषः गद्यांश व्यसेन मित्रपरीक्षा इत्यस्मात् पाठात् उद्धृतः ।
प्रश्न 2.
शब्दज्ञानम् । (3 तः 2)
(क) गद्यांशात् 2 पूर्वकालवाचक- धातुसाधित-: – त्वान्त अव्यये चित्वा लिखत । [1]
उत्तर:
पूर्वकालवाचक धातुसाधित त्वान्त अव्यये-
- गत्वा,
- दृष्ट्वा,
- उक्त्वा
(ख) गद्यांशात् विशेषणविशेष्ययोः मेलनं कुरुत । [1]
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) दृढ: | भोजनम् |
| (2) प्रभूतम् | मित्रम् |
| बन्धः |
उत्तर:
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) दृढ: | बन्धः |
| (2) प्रभूतम् | भोजनम् |
(ग) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
प्रश्न 1.
इत्युक्त्वा = ………… + उक्त्वा ।
उत्तर:
इत्युक्त्वा = इति + उक्त्वा ।
प्रश्न 2.
वनेऽस्मिन = वने + ………… ।
उत्तर:
वनेऽस्मिन = वने अस्मिन् ।
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
पिता – अधुना इमं तण्डुलं विभज ।
अर्णवः – तात, कियान् लघुः अस्ति एषः । पश्यतु, एतस्य भागद्वयं यथाकथमपि कृतं मया ।
पिता – इतोऽपि लघुतरः भागः कर्तुं शक्यते वा ?
अर्णवः – यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवते तस्य ।
पिता – सम्यग् उक्तं त्वया । यत्र एतद् विभाजनं समाप्यते यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते सः एव परमः अणुः ।
अर्णवः – द्रव्यस्य अन्तिम घटक: मूलं तत्त्वं च परमाणुः, सत्यं खलु ?
पिता – सत्यम् अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्त । अपि जानासि ? परमाणुः द्रव्यस्य मूलकारणम् इति तेन महर्षिणा प्रतिपादितम् । तदपि प्रायः ख्रिस्तपूर्वं पञ्चमे षष्ठे वा शतके ।
अर्णवः – तात, महर्षिणा कणादेन किं किम् उक्तं परमाणुविषये ? वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः ।
पिता – कणादमुनिना प्रतिपादितम् – परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च । ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति स्वग्रन्थे तेन परमाणोः व्याख्या कृता ।
(1) अवबोधनम् । (3 तः 2) [2]
(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । [1]
(1) ……… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः / विज्ञानं)
उत्तर:
परमाणु: द्रव्यस्य मूलकारणम् ।
(2) ……… इमं तण्डुलं विभज् । (अनन्तरं / अधुना)
उत्तर:
अधुना इमं तण्डुलं विभज ।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः ? [1]
उत्तर:
परमाणुसिद्धान्तः कणाद महर्षिणा कथितः ।
(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत ।
वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य ग्रामम् एव जानीमः । [1]
उत्तर:
असत्यम् ।
(2) गद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत । (2 तः 1)
(1)
सूतः – धृताः प्रग्रहाः । अवतरतु आयुष्मान् ।
दुष्यन्तः – (अवतीर्य) सूत, विनीतवेषेण प्रवेष्टव्यानि तपोवनानि नाम इदं तावत् गृह्यताम् । ( इति सूतस्याभरणानि धनुश्चोपनीय ) सूत, यावदाश्रमवासिनः दृष्ट्वाऽहमुपावर्ते तावदार्द्रपृष्ठा क्रियन्तां वाजिनः ।
सूतः – तथा । ( इति निष्क्रान्तः ।)
उत्तर:
Charioteer – I have pulled the reins. Master, you may alight (from the chariot)
Dushyanta – (After alighting) O Charioteer, to enter the hermitage, the dress should be modest. Hence, take these ornaments. (Thus, after handing the ornaments and bow to the Charioteer says: I shall return after meeting the residents of hermitage. Till then let the horses have their backs washed.
Charioteer – As you order master! (So, he exists)
सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे.
(सारथ्याला अलंकार व धनुष देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परतुतो, तोवर घोड्यांचा पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)
(2)
कर्णः – तेन हि जित्वा पृथ्वीं ददामि ।
शक्रः – पृथिव्या किं करिष्यामि । नेच्छामि कर्ण, नेच्छामि ।
कर्णः – अथवा मच्छिरो ददामि ।
शक्रः – अविहा। अविहा ।
कर्णः – न भेतव्यम् न भेतव्यम् । अन्यदपि श्रूयताम् । अङ्गैः सहैव जनितं कवचं कुण्डलाभ्यां सह ददामि ।
शक्र: – (सहर्षम्) ददातु ददातु ।
उत्तर:
Karna – Then, I conquer earth and donot want it.
Indira – What shall I do with the earth. O Karna, I don’t want it, I don’t want it.
Karna – Otherwise, I offer my head itself.
Indra – May god forbid ! Let it not happen so !
Karna – Do not be scared. Be not worried. Listen further. I offer these congenital armour and earnings !
Indra – (with rapture) Do give ! Do give.
कर्ण – मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
शक्र – पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची इच्छा नाही.
कर्ण – किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
शक्र – असे बोलू नकोस.
कर्ण – घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवचन कुंडलांसकट मी देईन.
शक्र – (आनंदी होऊन) कृपया दे.
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (2 तः 1)
(1) भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
उत्तर:
Mother earth who appeared in the form of a woman said to king (पृथुवैन्य). “Cultivate land and focus on agriculture. Let people participate in this agricultural activity. Make use of tools like plough, spade, sickle instead of bow and arrow. ”
आद्यकृषकः पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथुवैन्य राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे. एकदा पृथुवैन्य राजा त्याच्या राज्यात फिरत असताना त्याने प्रजेला दयनीय अवस्थेत पाहिले. त्याच्या राज्यातील लोक हलक्या प्रतीच्या अन्नामुळे क्षीण, अशक्त झाले होते. हे पाहून राजाचे मन द्रवले व तो चिंताग्रस्त झाला.
पुरोहितांच्या सांगण्यानुसार त्याने पृथ्वीमधून धन-धान्य बाहेर काढण्याकरिता धनुष सज्ज केले. तेव्हा पृथ्वीने स्त्रीरूप रण केले व राजाला कृषिकार्य करण्याचा आदेश दिला.
भूमातेने नांगर, कुदळ, फावडे, कोयता या उपकरणांच्या साहाय्याने राजाला कृषिकार्य करण्यास सांगितले. भूमातेने राजाला त्याच्या अन्यायी वडिलांचा संदर्भ दिला तसेच त्यावेळी राजाच्या सदाचरणाचे कौतुक केले आणि राजाच्या कृषिकार्यावर तिची कृपा होईल, असे आश्वासन दिले.
(2) शङ्करेण संन्यासार्थं कथम् अनुमति: लब्धा ?
उत्तर:
Once, when Shankara went to Purna river, for bathing a crocodile seized his leg. He cried aloud : “O mother, save me !” Hearing his wailing mother started weeping. Then, Shankara pitifully said, “Mother, my wish to take renunciation, will now remain unfullfilled and I shall die! So atleast now permit me to take renunciation.’
Aryamba helplessly but against her wish said, “Let it be as you wish. Take renunciation! I give you my consent.’ A miracle happened. The crocodile instantly released his leg. In this way, Shankara got mother’s permission.
आदिशङ्कराचार्य: ‘या पाठामध्ये शंराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणाऱ्या शंकराचार्यांना त्यांची माता कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे.
एकदा शंकर स्नानासाठी पूर्णा नदीवर गेले होते. स्नान करत असताना अनपेक्षितपणे एका मगरीने त्यांचा पाय पकडला. वेदना असहा झाल्याने शंकर जोरात ओरडू लागले. तेव्हा त्यांची आई आर्याबा तिथे पोहोचली. अशा दयनीय अवस्थेत शंकराला रडताना पाहून त्याची आई सुद्धा गांगरूप गेली.
हा अनावस्था प्रसंग म्हणजे आयुष्याचा शेवट अशी शंकराची समजूत झाली व त्याने संन्यासी होण्याची अतृप्त इच्छा आईकडे बोलून दाखविली. हतबल झालेल्या आबिने मनात नसतानाही ही शंराची शेवटची इच्छा मानून ‘सन्यास घेण्यासाठी अनुमती दिली.
तृतीयः विभाग:-पद्यम्: [10]
(अ) पद्यांशं निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत। (5 तः 4)
वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर ।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च । ।
मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून् ।
दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः ।।
यादृशं वपते बीजं क्षेत्रमासाद्य कर्षकः ।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम् ।।
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् ।
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीनः पशुः ।।
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।
यमः किं हरति ?
उत्तर:
यमः प्राणान् हरति ।
(ख) विशेषण- विशेष्ययोः मेलनं कुरुत । [10]
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) दक्षा: | विषयान् |
| (2) बहून् | वाचनम् |
| मनुजाः |
उत्तर:
| विशेषणम् | विशेष्यम् |
| (1) दक्षा: | मनुजा: |
| (2) बहून् | विषयान् |
(ग) जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(घ) पद्यांशात् 2 द्वितीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत ।
उत्तर:
द्वितीया विभक्त्यन्तपदे-
- प्राणान्
- धनानि
- विषयान्
- बीजं
- क्षेत्रं
- फलम्
(च) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
(1) वाचनेनैव = ……… + एव ।
उत्तर:
वाचनेनैव = वाचनेन + एव ।
(2) क्षेत्रमासाद्य = क्षेत्रम् + ……..।
उत्तर:
क्षेत्रमासाद्य = क्षेत्रम् + आसाद्य ।
(आ) पद्ये शुद्धे पूर्णे च लिखत । (3 तः 2)
(1) रामाभिषेके …….. ‘ठं ठठं ठः ।।
उत्तर:
रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् सृती हेमघटो युवत्याः ।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः । ।
(2) तावत् भयाद्धि ……… यथोचितम् ।।
उत्तर:
तावत् भयाद्धि भेतव्यं यावद् भयमनागतम् ।
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।
(3) आत्मनो …….. सर्वार्थसाधनम् ।।
उत्तर:
आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः ।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम् ।।
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत । (2 तः 1)
(1) शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च ।
उत्साह वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ।।
उत्तर:
The reading that increases wealth of good qualities, knowledge, enthusiasm and develops character is beneficial.
ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र्य, सद्गुणरूपी, संपत्ती, ज्ञान विशेष आकलन व उत्साह (यांचे ) सवर्धन होते.
(2) वाचनं ज्ञानदं बाल्ये तारुण्ये शीलरक्षकम् ।
वार्धक्ये दुःखहरणं हितं सद्ग्रन्थवाचनम् ।
उत्तर:
Reading gives knowledge in childhood, protects character in youth and removes sadness in old age. Reading good books beneficial.
वाचन लहानपणात ज्ञान देणारे, तरूणपणी चारित्र्याचे संरक्षण करणारे, व म्हातारपणात दुःख दूर करणारे आहे. ( म्हूणेन) चांगल्या पुस्तकांचे वाचन हितावह असते.
चतुर्थ: विभाग: – भाषाभ्यासः[10]
4. (अ) पृथक्करणम् ।
(1) मञ्जूषात: नामानि सर्वनामानि च पृथक्कुरुत। (5 तः 4) [2]
| नाम | सर्वनाम |
(मञ्जूषा – त्वम्, मनसा, बाल्ये, कस्मै, गृहम् )
उत्तर:
| नाम | सर्वनाम |
| मनसा, बाल्ये, गृहम् | त्वम्, कस्मै |
(2) मञ्जूषात: क्रियापदानि धातुसाधित विशेषणानि च पृथक्कुरुत। (5 तः 4) [2]
| क्रियापदम् | धातुसाधित विशेषणम् |
(मञ्जूषा – खादन्ति, पूजितः, मतुक्तः, लभते भेतव्यम्)
उत्तर:
| क्रियापदम् | धातुसाधित विशेषणम् |
| खादन्ति, लभते | पूजित:, मुक्त: भेतव्यम् |
(आ) निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत। (4 तः 2) [4]
(1) सङ्ख्या/क्रम/आवृत्तिवाचकस्य योग्यं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत । (3 त: 2) [2]
(क) भगवता व्यासेन ………. पुराणानि रचितानि । (अष्टादश / अष्टादश:)
उत्तर:
भगवता व्यासेन अष्टादश पुराणानि रचितानि ।
(ख) आर्यभट्ट : इति भारतवर्षेण प्रेषितः ……….. उपग्रहः । (प्रथम :/ एकस्मिन्)
उत्तर:
आर्यभट्ट इति भारतवर्षेण प्रेषितः प्रथमः उपग्रहः ।
(ग) छात्रः दिनस्य’ ……….. अध्ययनं करोति । (द्वे/द्विवारम्)
उत्तर:
छात्रः दिनस्य द्विवारम् अध्ययनं करोति ।
(2) समाससविग्रहाणां समासनामाभिः सह मेलनं कुरुत। (6 तः 4) [2]
| समासविग्रहः | समासनाम |
| (1) विविधानि बीजानि | (अ) नञ्- तत्पुरुषः । |
| (2) दिने दिने | (आ) बहुब्रीहिः । |
| (3) लगुडं हस्ते यस्य सः | (इ) कर्मधारयः । |
| (4) न इच्छा | (ई) इतरेतर- द्वन्द्वः । |
| (5) चिन्तानां मग्ना | (उ) अव्ययीभावः । |
| (6) कवयः च पण्डिताः च | (ऊ) सप्तमी – तत्पुरुषः । |
उत्तर:
| समासविग्रहः | समासनाम |
| (1) विविधानि बीजानि | कर्मधारयः |
| (2) दिने दिने | अव्ययीभावः |
| (3) लगुडं हस्ते यस्य सः | बहुब्रीहि: |
| (4) न इच्छा | नञ्-तत्पुरुष: |
| (5) चिन्ताया मग्ना | सप्तमी – तत्पुरुषः |
| (6) कवयः च पण्डिताः च | इतरेतरद्वन्द्वः |
(3) मञ्जूषातः समानार्थकशब्दान्/विरुद्धार्थकशब्दान् चित्वा लिखत ।
(मञ्जूषा – पृष्ठतः, दुष्कृतम्, चरण:, नृपः )
(1) राजा = ………….।
उत्तर:
राजा – नृप ।
(2) पुरत: × ………..।
उत्तर:
पुरतः × पृष्ठतः ।
(3) पादः = ……………।
उत्तर:
पादः = चरणः ।
4. सुकृतम् × ………..।
उत्तर:
सुकृतम् × दुष्कृतम् ।
(4) योग्यं पर्यायं चिनुत । ( 3 तः 2 )
(1) बालक : अन्यशास्त्राणि अधीतवान् (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तर:
बालकः अन्यशास्त्राणि अधीतवान् (कर्तृवाच्यम्)
(2) त्वं धनुः ………. । (त्यज / त्यजतु)
उत्तर:
त्वं धनुः त्यज ।
(3) उद्याने …….. वृक्षाः सन्ति । (विस्तीर्ण/विस्तीर्णाः)
उत्तर:
उद्याने विस्तीर्णाः वृक्षाः सन्ति ।
(इ) विशिष्ट विभक्तेः उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत। (4 तः 2) [2]
(1) स्निह् (4 प.प.)
उत्तर:
स्निह् – माता बालके स्निह्यति ।
(2) विना
उत्तर:
विना – जलेन विना जीवनम् अशक्यम् ।
(3) रुच् (1 आ.प.)
उत्तर:
रुच् – गणेशाय मोदकाः रोचन्ते ।
(4) कृते
उत्तर:
कृते – रुग्णस्य कृते औषधम् आवश्यकम् ।