Maharashtra Board SSC Class 10 Sanskrit Composite Question Paper 2020 with Solutions Answers Pdf Download.
SSC Sanskrit Composite Question Paper 2020 with Solutions Pdf Download Maharashtra Board
[अवधि: होराद्वयम्]
[गुणाङ्का: ४०]
सूचना :
१. सूचनानुसारेण आकृतयः आरेखितव्याः ।
२. आकृतीनाम् आरेखनं मसीलेखन्या कर्त्तव्यम् ।
३. सर्वासु कृतिषु वाक्यानां पुनर्लेखनम् आवश्यकम्।
४. लेखनं सुवाच्यं स्पष्टं लेखननियमानुसारं च भवेत् ।
प्रथमः विभागः – सुगमसंस्कृतम्
प्रश्न १.
(अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत । (४ तः ३) [३]
उत्तर:
(1) पाथेयपात्रम्
(2) स्वेदक:
(3) अवलेहः
(4) ज्वालयति
(आ) सङ्ख्या: अक्षरैः / अङ्कः लिखत । (३ तः २)
१. नवविंशतिः
उत्तर:
नवविंशति:- २९
२. ५३
उत्तर:
५३ – त्रिपञ्चाशत्
३. शतम्
उत्तर:
शतम् – १००
(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत ।
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| १. विंशत्यधिक- दशवादनम् | ५.५० |
| २. पादोन- अष्टवादनम् | १०.२० |
| ७.४५ |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) विंशत्यधिक- दशवादनम् | १०.२० |
| (2) पादोन- अष्टवादनम् | ७.४५ |
द्वितीयः विभागः – गद्यम् । (१४ गुणाः)
प्रश्न २.
(अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
भारतस्य दक्षिणदिशि केरलप्रदेशे आलुवा नगरस्य समीपं ‘कालडि’ नाम ग्रामः । सः ग्रामः पूर्णानदीतीरे वर्तते । तत्र जगद्गुरोः | शङ्कराचार्यस्य जन्म ख्रिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत् । तस्य पिता शिवगुरुः माता आर्याम्बा चास्ताम् । बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः । तस्माद् मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् पञ्चमे वयसि उपनीतः सः पठनार्थं गुरुमुपागच्छत् । तत्र वेद-वेदाङ्गानि विविधशास्त्राणि च असाधारणवेगेन बालकोऽयम् अधीतवान्। पठनादिकं समाप्य शङ्करः गृहं प्रत्यागतवान् । गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत च । माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म । परन्तु मनसा वचसा कर्मणा च विरक्तः शङ्करः संन्यासार्थम् अनुमतिं प्रार्थयत । शङ्करस्य ऐहिकविषयेषु अरुचिं दृष्ट्वा आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता ।
(१) अवबोधनम्। (३ तः २)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
शङ्करस्यः मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यतः……….।
१. शङ्कराय केवलं माता अरोचत ।
२. बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः ।
उत्तर:
शङ्करस्य मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यतः बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः ।
(ख) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत ।
पश्चमे वयसि उपनीतः शङ्करः पठनार्थं गुरुमुपागच्छत् ।
उत्तर:
पञ्चमे वयसि उपनीतः शङ्करः पठनार्थं गुरुमुपागच्छत् सत्यम्
(ग) एषः गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृतः ?
उत्तर:
एष: गद्यांश: आदिशङ्कराचार्यः पाठात् उद्धृतः ।
(२) शब्दज्ञानम् । (३ तः २)
(क) गद्यांशात् 2 पूर्वकालवाचक – धातुसाधित-ल्यबन्त-अव्यये चित्वा लिखत ।
उत्तर:
ल्यबन्त अव्यये
- समाप्य
- प्राप्य
(ख) गद्यांशात् विशेषण- विशेष्ययो मेलनं कुरुत ।
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| १. शिवगुरुः | चिन्तामग्ना |
| २. आर्याम्बा | दिवङ्गतः |
| विरक्तः |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) शिवगुरु: | द्विवङ्गत: |
| (2) आर्याम्बा | चिन्तामग्ना |
(ग) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
१. चास्ताम् = ……….. + आस्ताम् ।
उत्तर:
चास्ताम् = च + आस्ताम् ।
२. बालकोऽयम् = बालकः + ……… ।
उत्तर:
बालकोऽयम् बालकः + अयम् ।
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत ।
अस्ति एकं चम्पकं नाम अरण्यम्। अरण्ये चित्राङ्गो नाम मृगः एकाक्षो नाम काकश्च स्नेहेन निवसतः स्म। एकदा चित्राङ्गः | वने भ्रमन् केनापि शृगालेन अवलोकितः । क्षुद्रबुद्धिः नाम सः शृगालः स्वार्थहेतुना मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत् । अस्तङ्गते सवितरि क्षुद्रबुद्धिः मृगेण सह मृगस्य निवासस्थानं गतः । मृगशृगालौ दृष्ट्वा काकोऽवदत्, “सखे चित्राङ्ग! कोऽयं द्वितीयः ?” मृग: अब्रूत, “जम्बूकोऽयम् । अस्मत्सख्यम् इच्छति।” काकः उपादिशत् “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता ।” तदाकर्ण्य जम्बूकः सकोपम् आह, “मृगस्य प्रथमदर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत् । यथायं मृगः मम बन्धुः तथा भवानपि ।” मृगः अब्रवीत्, “अलं विवादेन वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः । ” काकेनोक्तम्, “एवमस्तु ।”
(१) अवबोधनम्। (३ तः २)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः ……….।
(१) शृगालः मृगमांसं खादितुम् इच्छति ।
(२) शृगालः मृगे स्निह्यति ।
उत्तर:
शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः शृगालः मृगमांसं खादितुम् इच्छति ।
(ख) कः कं वदति ?
“अस्मत्सख्यम् इच्छति” ।
उत्तर:
“अस्मत्सख्यम् इच्छति मृगः जम्बूकं वदति।”
(ग) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखित ।
मृगशृगालौ दृष्ट्वा काकः अवदत् ।
उत्तर:
मृगशृगालौ दृष्ट्वा करटः अवदत् ।
(२) गद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।
उत्तर:
(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत। (२ तः १) [४]
१. शक्रः – (कर्णमुपगम्य) भोः कर्ण, महत्तरां भिक्षां याचे ।
कर्णः – दृढं प्रीताऽस्मि भगवन् । एषोऽहं नमस्करोमि ।
शक्र – (आत्मगतम्) किं नु खल्वहं वदामि ? यदि दीर्घायुर्भवेति वदेयम् दीर्घायुर्भवेत् । यदि न वदेयम्, मूढ इति मां परिभवति । तस्माद् उभयं परिहृत्य किं नु खलु भाषे ? भवतु, दृष्टम् ।
उत्तर:
शक्र – (कर्णमुपगम्य) .. भवतु, दृष्टम् ।
शक्र – (Approaching कर्ण) O कर्ण, I ask for the great alms.
कर्ण – O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
शक्र – (To himself) What shall I say now ? If I will say, ‘ live long’ then he would live long. If I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it.
शक्र – (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे ।
कर्ण – अहो स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे.
मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
शक्र – (स्वत:ला), आता भी काय बोलावे ? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल. जर मी ( काहीच ) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे ? असो. लक्षात आले.
२. नदी (विपाद) – किम् ? एषः मर्त्यः माम् माता इति सम्बोधयति ?
नदी (शुतुद्री) – कथं माता न करोति साहाय्यं स्वपुत्रस्य ? साधु मानवश्रेष्ठ साधु ! किन्तु, कच्चित् तव वंशजाः मनुजाः तवेदं वचनं विस्मरिष्यन्ति ?
विश्वामित्रः – न हि मातः, नैतत् शक्यम् ।
उत्तर:
River (विपाद्) – What? Does this man call me mother ?
River (शुतुद्री) – How would a mother not help her child ? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?
विश्वामित्र – No mother. This is not possible.
नदी (विपाट्) – काय ? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे ?
नदी (शुतुद्री) – आई स्वतःच्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार ? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छानः पण, तुझे वंशज जर हे वचन विस्मरिष्यन्त्रि ?
विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही.
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । (२ तः १) [२]
१. धरित्र्याः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः किं किम् अकरोत् ?
उत्तर:
Refer to SSC Paper March 2023 Answer 2 (ई) (1).
२. दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते ?
उत्तर:
अभिज्ञानशाकुन्तलम्
One of the most celebrated words of the great poet Kalidas is a beautiful depiction of the various emotional states of the human mind and heart. This extract reveals some aspects of king Dushyant’s nature.
Dushyant despite being a king, was modest and noble enough to gently accept the instructions of Vaikhanas regarding taking back the arrow which was intended for the hermitage deer. His sensitive nature is reflected through his instructions to the charioteer when he tells him to keep the chariot away from the hermitage so it doesn’t cause disturbance to the people staying there.
His decision to enter the hermitage in modest clothes too, reflects his sensitivity. He puts away his kingly robes and ornaments so that the people of the hermitage don’t feel intimidated. Dushyant is respectful and obedient as he quickly accepts the invitation that Vaikhanas offers him regarding accepting the hospitality of the hermitage.
Thus, King Dushyant is a reflection of noble qualities.
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत: अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.
जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो । राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणान्या पाडुणचाराबद्दल उत्सुक आहे ।
राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषण दिले असले तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोडयास स्वच्छ करण्यास सांगतो ।
एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.
तृतीयः विभाग:-पद्यम् (१० गुणाः)
प्रश्न ३
(अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टाः कृतीः कुरुत । (५ तः ४)
यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम् ।
तथा मानवताधर्मं सर्वे धर्माः समाश्रिताः ।। १ ।।
षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः ।
तथा मानवताधर्मं सर्वे धर्माः समाश्रिताः ।। २ ।।
यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः ।
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा ।। ३ ।।
अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि ।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयम्
न याचको वा न च निर्धनो वा ।। ४ ।।
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । कनकपरीक्षा कथं भवति ? (२)
उत्तर:
कनकपरीक्षा निघर्षणच्छेदनतापताडनैः भवति ।
(ख) विशेषण – विशेष्ययोः मेलनं कुरुत । (२)
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| १. सकलाः | स्वराः |
| २. षड्जमूला | धर्माः |
| नद्यः |
उत्तर:
| ‘अ’ | ‘आ’ |
| (1) सकलाः | नद्यः |
| (2) षड्जमूला: | स्वरा: |
(ग) जालरेखाचित्रं पूरयत् ।
उत्तर:
(घ) पद्यांशात् 2 प्रथमा विभक्त्यन्तपदे लिखत ।
उत्तर:
प्रथमा विभक्त्यन्त पदे-
- नद्यः
- धर्मा:
(च) पूर्वपदं / उत्तरपदं लिखत ।
(१) यथैव यथा + ………।
उत्तर:
यथैव = यथा + एव।
(२) याचतेऽयम् = ……… + अयम् ।
उत्तर:
याचतेऽयम् = याचते + अयम् ।
(आ) पद्ये शुद्धे पूर्णे च लिखत । (३ तः २) [४]
(१) वैद्यराज़ ……….. धनानि च ।।
उत्तर:
वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराज सहोदर ।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।
(२) घटं भिन्द्यात् ………….. ‘भवेत्।
उत्तर:
घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम् ।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ।।
(३) उत्तमो ……… प्रजायते ।।
उत्तर:
उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते ।
सुवर्णेन ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ।।
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत । (२ तः १)
(१) वृथाभ्रमणकुक्रीडापरपीडापभाषणैः ।
कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत् ।।
उत्तर:
A student should not waste his time in aimless wandering, bad games, troubling others or gossiping. Instead he should resort to reading.
विद्यार्थ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, व (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय ध्यावा ।
(२) एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम् ।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।
उत्तर:
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all is praise the humanity together.
ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अद्येर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात ।
चतुर्थ: विभाग:- भाषाभ्यासः (१० गुणाः)
प्रश्न ४ (अ) पृथक्करणम् ।
(१) मञ्जूषातः नामानि सर्वनामानि च पृथ्क्कुरुत। (५ तः ४)
| नाम | सर्वनाम |
(मञ्जूषा – राजा, अहम्, सर्वे, कर्षकः, भिक्षाम्)
उत्तर:
| नाम | सर्वनाम |
| राजा, कर्षक:, भिक्षाम् | अहम्, सर्वे |
(२) मञ्जूषातः क्रियापदानि धातुसाधित विशेषणानि च पृथक्कुरुत । (५ तः ४)
| क्रियापदम् | धातुसाधित विशेषणम् |
(मञ्जूषा – मन्यते, सेवमानः, गमनीयः, कथयति, पतिता)
उत्तर:
| क्रियापद | धातुसाधित विशेषणम् |
| मन्यते, कथयति | सेवमानः, गमनीयः, पतिता |
(आ) निर्दिष्टाः कृती: कुरुत । (४ तः २)
(१) सङ्ख्या/क्रम / आवृत्तिवाचकस्य योग्यं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत (3 तः 2)
(क) …………. ‘महिलाः जलम् आहर्तुं गच्छन्ति। (तिस्त्रः / त्रीणि)
उत्तर:
तिस्रः महिलाः जलम् आहर्तुं गच्छन्ति ।
(ख) पौषमासः संवत्सरस्य ………. ‘मासः । (दशः / दशमः)
उत्तर:
पौषमासः संवत्सरस्य दशमः मासः ।
(ग) तेन …….. ‘प्रयोगः कृतः । (त्रीणि / त्रिवारं)
उत्तर:
तेन त्रिवारं प्रयोगः कृतः ।
(२) समासविग्रहाणां समासनामभिः सह मेलनं कुरुत। (६ तः ४)
| समासविग्रहः | समासनाम |
| १. परागस्य कणाः । | इतरेतर- द्वन्द्वः । |
| २. न योग्यम् । | षष्ठी – तत्पुरुषः । |
| ३. मृगः च शृगालः च । | कर्मधारयः । |
| ४. परमः अणुः । | उपपद तत्पुरुषः । |
| ५. कुम्भं करोति इति । | बहुव्रीहिः । |
| ६. महान् भागः यस्य सः । | नञ्- तत्पुरुषः । |
उत्तर:
| समासविग्रहः | समासनाम |
| १. परागस्य कणाः । | पष्ठी – तत्पुरुषः । |
| २. न योग्यम् । | नञ् – तत्पुरुषः । |
| ३. मृगः च शृगालः च । | इतरेतर-द्वन्द्वः । |
| ४. परमः अणुः । | कर्मधारयः । |
| ५. कुम्भं करोति इति । | उपपद तत्पुरुषः । |
| ६. महान् भागः यस्य सः । | बहुव्रीहिः । |
(३) मञ्जूषातः समानार्थकशब्दान् विरुद्धार्थकशब्दान् चित्वा लिखत । (४ तः २)
(मञ्जूषा – निन्दा, वित्तम्, सुवर्णम्, मुक्तः)
१. कनकम् = …………….।
उत्तर:
कनकम् = सुवर्णम्
२. स्तुतिः × ………
उत्तर:
स्तुतिः × निन्दा
३. धनम् = ……….
उत्तर:
धनम् = वित्तम्
४. बद्धः × …….
उत्तर:
बद्धः × मुक्तः
(४) योग्यं पर्यायं चिनुत । (३ तः २)
१. पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तर:
पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्। (कर्मवाच्यम्)
२. त्वं नक्रात् ………………… । ( त्रायस्व / त्रायताम्)
उत्तर:
त्वं नात् त्रायस्व ।
३. प्रजाः अतीव, ………….. आसन्। (कृशः / कृशा:)
उत्तर:
प्रजाः अतीव कृशाः आसन् ।
(इ) विशिष्ट-विभक्तेः उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत । (४ तः २)
१. गम्- गच्छ् (१ प. प.)
उत्तर:
गम्-गच्छ – अहं शालां गच्छामि ।
२. नमः
उत्तर:
नमः श्रीगणेशाय नमः ।
३. अलम्
उत्तर:
अलम् अलं खादनेन ।
४. दा- यच्छ् (१ प. प.)
उत्तर:
दा-यच्छ् = शिष्यः गुरवे दक्षिणां यच्छति ।